Â
Trong bà i Lịch trình tiến hóa của văn há»c phụ nữ ta (năm 1943), Hoa Bằng viết: “Từ khi có chữ quốc ngữ, báo quốc ngữ, chị em bạn gái nắm được cái lợi khà ấy, thÆ°á»ng hay giãi bà y tâm tÆ° ý tưởng trên báo chÆ°Æ¡ng. Namphong ra Ä‘á»i từ năm 1917, chÃnh là má»™t dịp để các nữ sÄ© khua chuông gióng trống trên văn Ä‘Ã nâ€(1).
CÅ©ng trong bà i nà y, khi Ä‘iểm qua các giai Ä‘oạn váºn Ä‘á»™ng của tÆ° tưởng các nhà văn nữ Việt Nam hồi ná»a đầu thế ká»·, Hoa Bằng nháºn xét “từ khi Âu hóa, nhiá»u bà chịu ảnh hưởng hoặc trá»±c tiếp hoặc gián tiếp của văn chÆ°Æ¡ng Tây, nhất là tiểu thuyết Tây, rất dá»… tiêm nhiá»…m cái tÆ° tưởng lãng mạn trong văn há»c của há»â€. Ông nhắc đến TÆ°Æ¡ng Phố vá»›i Giá»t lệ thu song cÅ©ng lÆ°u ý đến các bà Äạm PhÆ°Æ¡ng nữ sá» và bà Huỳnh Thị Bảo Hòa trên tá»Â Tiếng Dânvà cô Vân Anh trên tá»Â Phụ nữ tân văn “đã dần dần Ä‘i và o con Ä‘Æ°á»ng quốc giaâ€, “ngÆ°á»i ta không than duyên, khóc tình nữa, nhÆ°ng ngÆ°á»i ta lo việc trau dồi nữ công, cổ Ä‘á»™ng phụ nữ chức nghiệp, hô hà o nam nữ bình quyá»n…â€.
Äó là chuyện của giai Ä‘oạn trÆ°á»›c năm 1931. Giai Ä‘oạn từ khi Phong hóa xuất hiện (1932) đến cuối 1939, Hoa Bằng gá»i là  thá»i kỳ phá hoại “nghÄ©a là nghị luáºn thì dứt gốc, ngÆ°á»i ta công nhiên khai chiến vá»›i Nho giáo; thÆ¡ ca thì nghiêng hẳn vá» thể tá»± do, ngÆ°á»i ta dùng lối trữ tình nhẹ nhà ng mà tả những ná»—i yêu thÆ°Æ¡ng, nhá»› nhung bằng giá»ng du dÆ°Æ¡ng ủy mỵ; tiểu thuyết thì cổ Ä‘á»™ng vá» chủ nghÄ©a cá nhân, chỉ muốn hưởng nhiá»u quyá»n lợi, chứ không muốn gánh vác bổn pháºn đối vá»›i đại gia đình…â€. Song theo ông, từ năm 1941 trở Ä‘i, há»a theo dịp Ä‘Ã n “quốc gia cách mạng†của nÆ°á»›c Pháp, các nhà văn Việt Nam “cÅ©ng giáºt mình tỉnh dáºy, cố tìm lấy những cái cố hữu của mình, rồi nhặt thêm những cái hay, cái tốt của ngoại lai để mong Ä‘i đến má»™t cuá»™c kiến thiết hoà n bịâ€. Hoa Bằng đặt cuốn sách Giáo dục nhi đồng (1942) của Äạm PhÆ°Æ¡ng trong xu thế đó, viết tiếp: “Bà Äạm PhÆ°Æ¡ng cho ra má»™t cuốn sách giáo dục vá» nhi đồng, muốn Ä‘em “phẩm, thuốc†khéo chế ở trong gia đình mà “nhuá»™m†trẻ em ngay từ khi hãy còn là má»™t thứ “hà ng má»™câ€. Ông kết luáºn “ Có thể nói văn há»c phụ nữ ta bây giá» Ä‘Æ°Æ¡ng ở và o thá»i kỳ kiến thiết : phục hÆ°ng cái tinh thần cố hữu của dân tá»™c Äại Việt, để là m thÆ¡m tho cho trang Việt nữ văn há»c sá» sau nà yâ€Â (1).
Bà i viết từ rất sá»›m của Hoa Bằng đặt ra nhiá»u vấn Ä‘á» rá»™ng lá»›n của văn há»c phụ nữ đầu thế ká»· XX mà ngà y nay chúng ta phải xem xét kÄ©, kể cả những luáºn Ä‘iểm có thể tán đồng và cả những luáºn Ä‘iểm phải thảo luáºn thêm. Äiá»u quan trá»ng là , bà i viết cung cấp cho chúng ta má»™t cảm hứng để nhìn lại má»™t vấn Ä‘á» hẹp hÆ¡n, vấn Ä‘á» nữ há»c trong cái nhìn của Äạm PhÆ°Æ¡ng, tác giả đã được Hoa Bằng nhắc đến nhiá»u lần trong bà i viết nói trên.
*
*Â Â Â *
Hai tháºp niên đầu thế ká»· XX ở Việt Nam, trong nhiá»u vấn Ä‘á» nhân há»c, nổi lên vấn Ä‘á» nữ há»c nhÆ° là má»™t vấn Ä‘á» quan trá»ng, thu hút sá»± chú ý thảo luáºn và tranh luáºn của giá»›i trà thức, nhất là nhìn từ quan Ä‘iểm của chÃnh ngÆ°á»i phụ nữ. Có nhiá»u nguyên do thá»±c tế và nháºn thức, trong đó phải nói đến hiện tượng nhiá»u trÆ°á»ng nữ há»c đã được thà nh láºp ở cả ba kỳ trong các tháºp niên đầu thế ká»· XX: má»™t trÆ°á»ng nữ há»c (sau nà y đổi tên là trÆ°á»ng Gia Long) khai giảng tại Sà i Gòn năm 1915; trÆ°á»ng nữ sÆ° phạm Hà Ná»™i thà nh láºp năm 1918 và trÆ°á»ng Cao đẳng tiểu há»c Äồng Khánh (Huế) thà nh láºp năm 1919(2). NgÆ°á»i phụ nữ nhÆ° là sản phẩm của giáo dục má»›i sẽ nhÆ° thế nà o? Là m cách gì để có được sản phẩm con ngÆ°á»i đó? Những câu há»i nà y chạm đến nhiá»u vấn Ä‘á» cụ thể nhÆ° mục tiêu giáo dục, ná»™i dung giáo dục, phÆ°Æ¡ng tiện giáo dục. Chúng tôi cho rằng, để xem xét đóng góp của Äạm PhÆ°Æ¡ng trong vấn Ä‘á» hình thà nh ngÆ°á»i phụ nữ má»›i, hiện đại cần được phân tÃch cụ thể, thá»±c chứng, có so sánh vá»›i các nhân tố thá»i đại chứ không nên tiếp cáºn theo kiểu khoa trÆ°Æ¡ng ồn à o, thiếu căn cứ, vá»›i những nháºn định Ä‘i quá thá»±c tế vốn có. Trong bà i viết nà y, chúng tôi phân tÃch vấn đỠ“nữ há»c†là có dụng ý tránh các kết luáºn quá sá»± thá»±c theo hÆ°á»›ng “nữ quyá»n†mà má»™t và i bà i viết vá» Äạm PhÆ°Æ¡ng đã nêu lên.
Vá» khái niệm nữ há»c, phải nói ngay rằng đây là từ dùng của các há»c giả, các nhà chÃnh luáºn chÃnh thá»i đó, để chỉ các vấn Ä‘á» phụ nữ nói chung, nhất là giáo dục phụ nữ. Cần phân biệt vá»›i “nữ há»c chủ nghÄ©a†mà  má»™t số há»c giả Trung Quốc gần đây sá» dụng nhÆ°ng để dịch khái niệm feminism của Anh ngữ (3). Trong cách dùng từ thá»i kỳ đầu thế ká»· XX, ta thấy đây là thá»i kì giá»›i trà thức Ä‘i ra từ truyá»n thống phÆ°Æ¡ng Äông nhìn nháºn vấn Ä‘á» phụ nữ dÆ°á»›i những tác Ä‘á»™ng của thá»±c tiá»…n cuá»™c sống xã há»™i và tÆ° tưởng đến từ cuá»™c tiếp biến văn hóa vá»›i phÆ°Æ¡ng Tây. Tuy nhiên, ở má»™t nÆ°á»›c theo truyá»n thống nam quyá»n nhÆ° Việt Nam, việc tiếp cáºn tÆ° tưởng nữ quyá»n phải tuân thủ những bÆ°á»›c Ä‘i mà dẫu má»™t tiến trình hiện đại hóa nhanh chóng nhất cÅ©ng không thể bá» qua. Cách chúng tôi đặt vấn Ä‘á» vá» tÆ° tưởng nữ há»c là để nhấn mạnh đặc trÆ°ng của giai Ä‘oạn đầu tiên trong lịch trình phát triển tÆ° tưởng giải phóng phụ nữ ở Việt Nam, khi đó chÆ°a thể nói đến má»™t phong trà o nữ quyá»n theo nghÄ©a thá»±c sá»± của nó nhÆ° đã có má»™t số nhà nghiên cứu nêu lên (4).
Việc chá»n tạp chà Nam Phong để khảo sát tÆ° tưởng nữ há»c của Äạm PhÆ°Æ¡ng nữ sá» cÅ©ng có là do riêng. Trong khoảng mấy tháºp niên trÆ°á»›c cách mạng tháng Tám 1945, có nhiá»u ngÆ°á»i nêu vấn Ä‘á» phụ nữ, song có thể nói, Nam Phong là tá» tạp chà nêu vấn Ä‘á» và o loại sá»›m nhất và trong các trÆ°á»›c tác của bà Äạm PhÆ°Æ¡ng thì bà i viết trên Nam Phong năm 1920 cÅ©ng là bà i viết đầu tiên của má»™t nữ tác giả hưởng ứng cuá»™c thảo luáºn vá» nữ há»c lúc đó, do các tác giả nam giá»›i Ä‘á» xÆ°á»›ng.
*
*Â Â *
Ngay từ số 4 (1917) của tạp chà Nam Phong, Phạm Quỳnh đã viết bà i “Sá»± giáo dục Ä‘Ã n bà con gáiâ€. Bà i viết nà y nhÆ° đã nói hẳn là những suy nghÄ© mang tÃnh phản biện khá sá»›m vá» chÆ°Æ¡ng trình của trÆ°á»ng nữ há»c Sà i Gòn, cÅ©ng cho thấy Phạm Quỳnh đã chịu ảnh hưởng Ä‘áºm Ä‘Ã của tinh thần phÆ°Æ¡ng Tây khi đặt vấn Ä‘á» giáo dục phụ nữ ở nÆ°á»›c ta-má»™t đất nÆ°á»›c có truyá»n thống tÆ° tưởng nam quyá»n cố hữu. Cách Phạm Quỳnh và nhiá»u tác giả khác tiếp cáºn vấn Ä‘á» phụ nữ qua con Ä‘Æ°á»ng giáo dục có má»™t khÃa cạnh hợp lý. Simone de Beauvoir đã nói trong cuốnGiá»›i tÃnh thứ hai, đại ý rằng ngÆ°á»i ta không sinh ra đã sẵn là phụ nữ mà ngÆ°á»i ta trở thà nh phụ nữ(5). Bà phân biệt giá»›i tÃnh bẩm sinh và giá»›i tÃnh trên phÆ°Æ¡ng diện xã há»™i. NgÆ°á»i ta sinh ra tất nhiên mang má»™t giá»›i tÃnh (nam hay nữ) song để thà nh phụ nữ hay nam giá»›i, lại phải do các tÆ°Æ¡ng tác xã há»™i văn hóa hình thà nh hà ng thế ká»·. NgÆ°á»i ta trở thà nh phụ nữ vì quá trình lá»›n lên trong môi trÆ°á»ng kinh tế, chÃnh trị, văn hóa, giáo dục, chịu sá»± tÆ°Æ¡ng tác của các quan hệ xã há»™i trong những môi trÆ°á»ng nà y. Phạm Quỳnh đã nói má»™t ý tÆ°Æ¡ng tá»± khi viết nhÆ° thế “các cụ ta ngà y xÆ°a quá tin và o cái thuyết cổ vá» nhẽ “âm dÆ°Æ¡ng†“cÆ°Æ¡ng nhu†cho Ä‘Ã n bà kém hẳn Ä‘Ã n ông, không thể dạy cho bằng Ä‘Ã n ông được. Không những thế lại không cần phải dạy nữa, vì âm vốn phải tùy dÆ°Æ¡ng,nhu vốn phải thuáºn cÆ°Æ¡ng, Ä‘Ã n bà đã không thể tá»± chủ, được á»· lại và o Ä‘Ã n ông…nhất sinh gồm trong ba chữtòng, thì cha hay, chồng hay con hay là mình được hay; dạy cho lắm, há»c cho lắm cÅ©ng là thuá»™c vá» vô Ãchâ€. Váºn dụng luáºn Ä‘iểm của Simone de Beauvoir, có thể thấy, giáo dục Nho giáo phải chịu má»™t phần trách nhiệm khá quan trá»ng đối vá»›i sá»± hình thà nh nét đặc trÆ°ng của phụ nữ Việt Nam mà muốn thay đổi vị thế của há», cÅ©ng cần thay đổi vá» giáo dục, thay đổi cách nhìn của chÃnh Nho giáo đối vá»›i phụ nữ. Không phải ngẫu nhiên mà đến năm 1929, trên báo Thần chung, Phan Khôi đã công bố loạt bà i tấn công tÆ° tưởng phụ nữ của Khổng giáo. NhÆ°ng tạm thá»i trên Nam Phong đầu những năm 1920, tinh thần phê phán Khổng giáo trá»±c diện nhÆ° Phan Khôi là rất khó gặp. Gián tiếp thì có. Và Äạm PhÆ°Æ¡ng thuá»™c vá» khuynh hÆ°á»›ng Nam Phong ở giai Ä‘oạn nà y.
Phạm Quỳnh chỉ ra hiện tượng xã há»™i truyá»n thống đã luáºt hóa sá»± khác biệt tá»± nhiên vá» thể chất, sức lá»±c của ngÆ°á»i nam và ngÆ°á»i nữ, biến sá»± bất bình đẳng nam nữ vá» thể chất thà nh Ä‘iá»u tất yếu, qui định địa vị chủ nhân của Ä‘Ã n ông và thân pháºn nô lệ của phụ nữ. Vì lẽ đó mà các cụ ta xÆ°a không coi trá»ng việc dạy dá»— Ä‘Ã n bà , con gái. Ông cho rằng tÆ° tưởng Ä‘Ã n ông Ä‘Ã n bà bình đẳng ngà y nay giục giã ta lÆ°u tâm và o sá»± giáo dục Ä‘Ã n bà con gái, khiến Ä‘Ã n bà con gái cÅ©ng được địa vị nhân cách nhÆ° Ä‘Ã n ông (lấy Ä‘Ã n ông là m chuẩn má»±c). NhÆ°ng cái khó theo tác giả là sá»± giáo dục phụ nữ ở ta chÆ°a có cÆ¡ sở, nên phải xem dạy gì, dạy thế nà o. Phạm Quỳnh quan niệm phải tùy địa vị xã há»™i của phụ nữ mà định phÆ°Æ¡ng pháp giáo dục, nên ông chia phụ nữ – đối tượng giáo dục của ông thà nh hai loại. Loại thứ nhất là hạng Ä‘Ã n bà thượng lÆ°u, loại thứ hai là hạng trung lÆ°u trong xã há»™i, có Ä‘iá»u kiện sống tốt, phải dùng thì giá» cho xứng đáng. Mục Ä‘Ãch giáo dục bá»n con gái thượng lÆ°u “ngoà i việc gây dá»±ng nhân cách còn phải chủ sá»± thá»±c lợi nữaâ€. Nghá» Ä‘Ã n, nghá» thÆ¡ bao giá» cÅ©ng cần cho con gái hay chữ. NhÆ°ng cần há»c chữ quốc ngữ, văn quốc ngữ và trong lúc chÆ°a có sách dạy văn quốc ngữ thì có thể lấy Truyện Kiá»u, Cung oán, Nhị Ä‘á»™ mai, Chinh phụ, Lục Vân Tiên để dạy. Ông nói không thánh kinh hiá»n truyện nà o hay bằng, thâm thiết mà châm chÆ°á»›c bằng Truyện Kiá»u, rằng Truyện Kiá»u là sách giáo khoa tuyệt phẩm của bá»n nữ lÆ°u. Lý do là “Truyện Kiá»u thá»±c là má»™t kho tình vô hạn, má»—i câu nhÆ° mang nặng má»™t gánh tÆ°Æ¡ng tÆ° vá»›i Ä‘á»i. Lại là má»™t cái gÆ°Æ¡ng tầy liếp, phản chiếu cho ta trông hết các hạng ngÆ°á»i trong xã há»™i, ngÆ°á»i nà o táºt ấy, in nhÆ° thá»±c, nhÆ° trên cái mà n chá»›p bóng váºyâ€(6). Tất nhiên ngoà i giáo dục văn há»c, cần há»c các môn thá»±c há»c: toán pháp, cách trÃ, vệ sinh, địa dÆ°, lịch sỠ…, các môn nữ công. Há»c lên cao thì thêm chữ Hán, chữ Pháp. Phép giáo dục hạng phụ nữ trung lÆ°u cÅ©ng na ná nhÆ° dạy bá»n thượng lÆ°u song chuyên chú hÆ¡n vá» nữ công. Äể dạy phụ nữ thượng lÆ°u, nên láºp nữ há»c viện. NhÆ° váºy, ngÆ°á»i sá»›m Ä‘á» xuất việc giáo dục phụ nữ đã chỉ chú ý đến tầng lá»›p trên của xã há»™i. Và ná»™i dung giáo dục nhân cách phụ nữ theo hình dung của ông cÅ©ng khá lãng mạn khi ông chủ trÆ°Æ¡ng dùng tác phẩm văn há»c giáo dục nháºn thức và tình cảm. Phạm Quỳnh là nhà tÆ° tưởng giáo dục của giai cấp tÆ° sản giai Ä‘oạn đầu. Ông chÆ°a hình dung rõ rệt thế nà o là ngÆ°á»i phụ nữ cần có của má»™t ná»n nữ há»c má»›i.
Hưởng ứng bà i viết của Phạm Quỳnh, trên Nam Phong số 11 (1918), trong mục “DÆ° luáºn trong ngoà iâ€, có bà i viết ngắn “Luáºn vá» Ä‘Ã n bà con gái nÆ°á»›c ta đối vá»›i sá»± há»c và sá»± văn chÆ°Æ¡ngâ€. Tuy có nói đến sá»± cần thiết của việc há»c đối vá»›i phụ nữ Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i khi nhìn lại “từ khi Tây há»c thịnh hà nh đến nay thì ai ai cÅ©ng đã biết cách há»c nÆ°á»›c ta nhầm lá»—i đã trải mấy nghìn năm nay rồiâ€, song tác giả không cho biết mình hiểu ná»™i dung của ná»n giáo dục má»›i là gì, mà chỉ bà n vá» há»c chữ Hán, chữ Pháp, chữ quốc ngữ để thông hiểu các sách. Tác giả cÅ©ng quan niệm nguồn tà i liệu để há»c là các bà i viết trên Nam Phong, từ Nam Phong bá»n nữ lÆ°u có thể “xem lối quốc văn, há»c lối tân há»câ€. Quan niệm quá chung chung và mÆ¡ hồ!
Tiếp theo, trên Nam Phong số 23 có bà i “Bà n sá»± há»c con gái bây giá» nên thế nà oâ€. Tác giả cÅ©ng nhấn mạnh sá»± cần thiết giáo dục phụ nữ và có tÆ° tưởng vá» giáo dục đã rõ nét hÆ¡n các tác giả trÆ°á»›c. “Nay có con gái nên cho há»c thế nà o? ThÆ°a rằng cÅ©ng phải nên trÆ°á»›c há»c phổ thông, rồi sau má»›i rút và o thá»±c dụng mà riêng phần con gái. Nà y cách trÃ, địa dÆ°, toán pháp, vệ sinh, cai trị, lịch sá» cÅ©ng theo sách giáo khoa quốc ngữ mà thứ tá»± há»c lên; còn luân lý, triết lý những Ä‘iá»u thiết gần, và quan hệ vá»›i lá»… tục mình, nên trÃch dịch những lá»i hay ở các sách ra để dạy. Äã há»c theo phổ thông nhÆ° váºy, lại nên bá»›t thì giá» trong các tuần lá»…, dạy nấu, dạy may, dạy là m các việcâ€. NhÆ°ng phải nói là tác giả má»›i hình dung mục Ä‘Ãch há»c là để giúp ngÆ°á»i phụ nữ xứng đáng vá»›i vai trò “ná»™i tÆ°á»›ng†đối vá»›i ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông là chúa trai, tế quân. Má»™t mục Ä‘Ãch giáo dục mang tinh thần quan niệm Nho giáo vá» ngÆ°á»i phụ nữ.
Dạy cho con gái để là m tốt vai trò “ná»™i tÆ°á»›ngâ€, phụ giúp cho ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông là m tốt các công việc xã há»™i. Äó cÅ©ng là quan Ä‘iểm của VÅ© Ngá»c Liá»…n “mục Ä‘Ãch của sá»± nữ há»c là phải là m thế nà o cho con gái ở nhà trÆ°á»ng ra có thể nên má»™t ngÆ°á»i dâu thảo, vợ hiá»n, mẹ từ, có thể phù trì cho ngÆ°á»i Ä‘Ã n ông yên lòng bÆ°á»›c trên thế lá»™. Còn nhÆ° cầm kỳ thi há»a cùng những mỹ nghệ có thể là m cho thanh tao nhân cách, rá»™ng rãi tâm hồn tưởng nên dà nh để các báºc tà i tình, những ngÆ°á»i thiên tÆ° minh mẫn†(VÅ© Ngá»c Liá»…n – “Bà n vá» nữ há»c nÆ°á»›c taâ€, Nam Phong, s. 29 ). Vấn đỠ“nữ há»c†trong quan niệm của trà thức trên Nam Phong ở mấy năm đầu tiên không tháºt rõ rệt. Há» vẫn nhằm đến Ä‘Ã o tạo má»™t ngÆ°á»i phụ nữ trong khuôn viên gia đình, đáp ứng các tiêu chuẩn tá» gia ná»™i trợ, công dung ngôn hạnh. Ấy váºy thôi mà tÆ° tưởng của há» có vẻ má»›i, đã bị những nhà tÆ° tưởng bảo thủ phản ứng lại.
Trên Nam Phong số 40 (22/8/1920) công bố bà i của Nguyá»…n Bá Há»c “Trả lá»i ông chủ bút Nam Phong vá» vấn Ä‘á» nữ há»c†mang tinh thần phản biện khá mạnh đối vá»›i Phạm Quỳnh, ngÆ°á»i đã Ä‘á» xÆ°á»›ng vấn Ä‘á» nữ há»c theo quan Ä‘iểm há»c má»›i, tân há»c. Vấn Ä‘á» Phạm Quỳnh xÆ°á»›ng lên là “đà n bà con gái có nên cho há»c má»›i không†? (há»c má»›i là đối vá»›i há»c cÅ© mà nói). Ông Há»c không bà n đến há»c má»›i mà lo củng cố há»c cÅ©: “Tôi không dám nói há»c má»›i, và tôi cÅ©ng không nỡ nói há»c cÅ©. Vì ngà y nay không lo há»c má»›i không xÆ°á»›ng minh mà chỉ lo há»c cÅ© ngà y tiêu diệt; không lo Ä‘Ã n bà con gái không có há»c tà i mà chỉ lo Ä‘Ã n ông con trai không đủ há»c vấnâ€. Vẫn theo láºp luáºn của nhiá»u nhà nho thuở ấy, rằng Tây há»c chỉ hÆ¡n ta vá» kÄ© thuáºt chứ vỠđạo đức thì không bằng ta, ông Nguyá»…n bảo cái há»c khoa cá» trong lối há»c cÅ© đã lạc háºu, lá»—i thá»i, song cái há»c đạo đức thánh hiá»n đã thấm sâu và o xã há»™i là má»™t di sản quà báu: “Nay ngÅ© kinh đã bó gác, tứ truyện đã cho lò, thế mà lá»… giáo Thánh hiá»n đã thấm khắp từ mấy nghìn năm và o trong phong tục táºp quán của nÆ°á»›c ta, vá» phÆ°Æ¡ng diện Ä‘Ã n bà con gái vẫn còn thuần khiết nhÆ° cÅ©, thá»±c là đáng quà đáng khenâ€. Ông ca ngợi ná»n đạo đức cÅ© đã Ä‘Ã o tạo được những ngÆ°á»i phụ nữ “nhẫn nhụcâ€, “phục tùng Ä‘Ã n ôngâ€, “giúp chồngâ€, sinh con, dạy con, “chÆ°a há» thấy có giáo hóa nÆ°á»›c nà o mà rèn đúc được những ngÆ°á»i nhẫn nhục nhÆ° thếâ€. Ông tán dÆ°Æ¡ng “ôi bạn nữ lÆ°u nÆ°á»›c ta được giáo trạch thánh hiá»n đã sâu và háºu thay! Lá» là phải thuá»™c cho hết 8 vị hà nh tinh, 5 châu thế giá»›i, má»›i là há»c; lá» là phải thiệp liệp quốc văn lịch sá» , lầu thông cách trÃ, Pháp văn má»›i là há»c. Còn những cách thêu dệt, âm nhạc, du hý, thể thao, chỉ là cái mÄ© cảnh cho Ä‘Ã n ông, thá»±c không phải là hạnh phúc cho gia đình, cho xã há»™iâ€.
Nguyá»…n Bá Há»c lấy má»™t hình ảnh ẩn dụ để cảnh báo vá» cái nguy hại của tÆ° tưởng nữ há»c má»›i : “XÆ°a có nhà cha mẹ đã già , để lại cho Ä‘Ã n con má»™t cái nhà cÅ©ng lá»›n, mà cÅ©. Các con không biết lo tu bổ, cứ để sân rêu cá»a mốc, thà nh ra cái cảnh Ä‘iêu tà n. Sau thấy ngÆ°á»i ta có cái nhà má»›i tốt đẹp nguy nga, anh em bảo nhau phá cái nhà cÅ© mà là m má»›i. NgỠđâu trong nhà váºt liệu không đủ, tÆ°á»ng nóc không thà nh. Gặp lúc mÆ°a to gió lá»›n, anh em Ä‘á»u phải phiêu diêu, thà nh ra má»™t Ä‘Ã n chim mất tổ. Ấy tôi không dám nói há»c má»›i là thế, không nỡ nói há»c cÅ© là thếâ€(7). Äây là bà i viết thể hiện quan Ä‘iểm khá bảo thủ, nhân danh sá»± an bà i, ổn định để bác bá» cái há»c má»›i dà nh cho phụ nữ, không phê phán há»c cÅ©, mặc dù các bà i viết vá» há»c má»›i mà Phạm Quỳnh trình bà y chÆ°a phải đã thể hiện quan Ä‘iểm cấp tiến, cách mạng vá» nữ há»c. Cái ngôi nhà mà Nguyá»…n Bá Há»c muốn dá»±ng lại chÃnh là ngôi nhà cầm tù, giam hãm ngÆ°á»i phụ nữ, theo đúng mô hình âm/dÆ°Æ¡ng, ná»™i/ ngoại của Nho gia(8).
Trong bối cảnh tÆ° tưởng đó, ta hãy tìm hiểu quan niệm của bà Äạm PhÆ°Æ¡ng vá» nữ há»c. Mục “DÆ° luáºn†của Nam Phong (số 43/ 1920) công bố bà i viết ngắn của Äạm PhÆ°Æ¡ng gá»i cho Phạm Quỳnh (từ Huế, ghi ngà y 5/12/1920). Bà cho hay đã Ä‘á»c kì thứ 40 của Nam Phong: “thấy có bà i của Nguyá»…n tiên sinh bà n vá» nữ há»c nên tôi cÅ©ng vá»™i và ng lấy là m vui lòng là m má»™t bà i gởi ra đây…
Tôi cÅ©ng tá»± nghÄ© rằng tôi là ngÆ°á»i thế nà o mà dám cùng những báºc cao lá»›n tranh biện, huống hồ sá»± Ä‘á»i phải trái biết đâu mà chừng; nhÆ°ng cái lòng nhiệt thà nh của tôi vá»›i bá»n nữ há»c ngà y nay cÅ©ng có cái cảm tình không thể là m ngÆ¡ được, nên tôi sá»±c nhá»›, cổ nhân có câu trà nhân bách lá»±, tất hữu nhất thất; ngu nhân bách lá»± tất hữu nhất đắc (9) thế thì lá»i nói của tôi vị tất toà n là vô Ãch hết thảy đâu. Nếu có Ãch lợi gì má»™t tÃ, ngÆ°á»i ta cần phải nên là m, là m để cho có Ãch! Nay cái vấn Ä‘á» nữ há»c tháºt là má»™t sá»± rất quan trá»ng thứ nhất trong mấy nghìn năm của nÆ°á»›c ta, cho nên ý kiến má»›i cÅ© thÆ°á»ng trái ngược nhau… Nay tôi xin và dụ nhÆ° có hai con Ä‘Æ°á»ng, má»™t bên má»›i, khoáng rá»™ng bằng phẳng, lạ mắt khó trông, lại đông ngÆ°á»i Ä‘i, má»™t bên con Ä‘Æ°á»ng cÅ© thá»i hẹp hòi cá» rạ um thùm, cứ noi theo dấu mòn mà đi rất dá»…, nhÆ°ng ngÆ°á»i Ä‘i thÆ°á»ng than vắng tẻ, tưởng không bao lâu há» sẽ quay sang con Ä‘Æ°á»ng má»›i kia hết. Cách xô đẩy nhau bạo quá thà nh ra không có thứ tá»±, miá»…n Ä‘i được là hÆ¡n, dầu muốn ra tay ngăn trở cÅ©ng không phép vãn hồi cho đặng, là vì lòng khuynh hÆ°á»›ng của ngÆ°á»i Ä‘á»i đã do theo thá»i thế mà xoay vần váºy. NgÆ°á»i có trà thức nên theo chiá»u sóng gió mà đưa dần lên, chỉ nẻo Ä‘em lối cho khá»i lầm lạc, thá»i tốt hÆ¡n hết; còn nhÆ° câu nệ quá, thá»i tôi e nhÆ° lá»i đắp đê cản nÆ°á»›c của ngà i đã nói(10), sau nà y muốn sá»a sang cÅ©ng Ä‘Ã nh phải cháºm trá»…, mà lại thiệt hại nhiá»u bá»â€.
Äoạn trÃch khá dà i trên có liên quan đến hai bà i viết, má»™t của Phạm Quỳnh và má»™t của Nguyá»…n Bá Há»c đã nói. Äối vá»›i bà i của Nguyá»…n Bá Há»c, bà có hé lá»™ ý “tranh biện†má»™t cách khiêm tốn trong vấn đỠ“má»›i/ cÅ©â€. Äối vá»›i bà i của Phạm Quỳnh thì tá» rõ sá»± ủng há»™. Quan Ä‘iểm nữ há»c và nói chung là quan Ä‘iểm tân há»c của bà hiển nhiên có tinh thần tiến bá»™, hòa nhịp vá»›i bÆ°á»›c Ä‘i hÆ°á»›ng vỠđổi má»›i văn hóa của cả thá»i đại không gì cản được.
Äi và o nữ há»c, bà viết rằng vấn Ä‘á» nữ há»c là vấn Ä‘á» khó giải quyết, nêu các luáºn Ä‘iểm của phái bảo thủ biện luáºn phụ nữ không nên há»c cao, há»c rồi được bổ Ä‘i là m việc ra khá»i nhà , má»™t thân má»™t mình đáng sợ; rồi há»c mà có hiểu biết, lý lẽ, lại theo chủ nghÄ©a tá»± do, bình đẳng mà là m gia đình tan nát. Bà cho rằng cứ kết tá»™i vì sá»± duy tân mà phụ nữ mất hết phẩm hạnh là không đúng. Những ngÆ°á»i tÃnh nết xấu vị tất đã há»c đến nÆ¡i, còn ngÆ°á»i không theo tân há»c vị tất Ä‘á»u là trinh thuáºn. Äã rõ là bà đứng vá» phe tân há»c, tân nữ há»c. Bà dẫn câu “nữ tá» vô tà i tiện thị đứcâ€(11) (con gái không tà i ấy là đức) nhÆ°ng xem thá»±c tế nhiá»u phụ nữ thất đức đâu có há»c hà nh gì (ý tranh luáºn).
Bà nêu vấn Ä‘á»: “Nay sá»± há»c vấn của con gái là cốt để bổ Ãch thêm trà thức tÆ° tưởng cho con ngÆ°á»i biết lo xa nghÄ© rá»™ng, khá»i bị mê hoặc ám muá»™i nhÆ° trÆ°á»›c, đã là ngÆ°á»i thá»i biết cho đủ tÆ° cách là m ngÆ°á»i, cuá»™c sinh tồn cạnh tranh là chung cả nhân loại, có phải riêng chi má»™t ai, mà ngÆ°á»i là m được ngÆ°á»i là m không đượcâ€. Há»c ở đây trÆ°á»›c hết theo bà là há»c má»™t nghá» nghiệp để mÆ°u sinh: “Hạng ngÆ°á»i quanh các tỉnh thà nh, ruá»™ng đất ở đâu, hoa lợi gì có, nếu không há»c táºp nghá» nghiệp mÆ°u sinh tất đến cùng bức, dầu nhà sang giầu đến đâu mà ăn không ngồi nể, cÅ©ng đến non mòn núi lở, mà con cái trá»n Ä‘á»i không thà nh ra má»™t công việc gì, cảnh ngá»™ nhÆ° thế, mÆ°á»i phần đã đến tám chÃnâ€. Há»c trÆ°á»›c hết là há»c nghỠđể sống, để Ä‘á»™c láºp. Nữ há»c nhÆ° váºy không còn quanh quẩn ở phạm vi Ä‘Ã o tạo ngÆ°á»i phụ nữ trong phụ thuá»™c Ä‘Ã n ông mà hÆ°á»›ng đến ngÆ°á»i phụ nữ đứng trong xã há»™i, hoạt Ä‘á»™ng xã há»™i, ganh Ä‘ua thị trÆ°á»ng. Và để ganh Ä‘ua ở thị trÆ°á»ng, kiến thức không có thì quyá»n lợi đâu mà đến: “Còn nhÆ° đã muốn há»c táºp nghá» nghiệp buôn bán, mà không há»c chữ nghÄ©a toan tÃnh, thá»i buôn bán chẳng qua tiá»n chục tiá»n quan chá»› bạc trăm bạc nghìn đã không thể trù hoạch nổi, tÆ° tưởng không lấy đâu mở mang nghá» nghiệp cho được tinh xảo, ganh Ä‘ua giữa chốn thị trÆ°á»ng, thâu được quyá»n lợi có phải là sá»± dá»… đâu, kiến thức đã kém, quyá»n lợi ở đâu mà đến; mà lại hại thay má»™t Ä‘iá»u là số Ä‘Ã n bà con gái lại vá» phần số nhiá»u, ấy là cái hiện trạng nguy hiểm cho cuá»™c sinh kế tÆ°Æ¡ng lai lắm lắmâ€.
Trong bà i viết của bà Äạm PhÆ°Æ¡ng, đã hình thà nh má»™t tÆ° tưởng nữ há»c quan trá»ng, đó là giáo dục để ngÆ°á»i phụ nữ có mặt trong xã há»™i, đóng vai trò của mình trong xã há»™i. Tức là ngÆ°á»i phụ nữ má»›i không chỉ quẩn quanh trong gia đình mà còn phải tham gia và o cuá»™c cạnh tranh sinh tồn chung. Äây là quan niệm má»›i mẻ mà ngay cả những nhà tân há»c Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i cÅ©ng không nói rõ lên được. TÆ° tưởng nà y sẽ thể hiện nhất quán và ngà y má»™t Ä‘áºm nét hÆ¡n trong các bà i viết vá» sau. Chúng tôi nghÄ©, chỉ nhÆ° thế thôi, bà Äạm PhÆ°Æ¡ng vá»›i tÆ° cách là má»™t ngÆ°á»i phụ nữ, đã có bÆ°á»›c tiến quan trá»ng, Ä‘i xa hÆ¡n nhiá»u trà thức Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i trong vấn Ä‘á» nữ há»c. NgÆ°á»i phụ nữ -xã há»™i là hình ảnh thu hút sá»± suy nghÄ© của bà Äạm PhÆ°Æ¡ng.
Trong bà i luáºn vỠ“Cái trình Ä‘á»™ nữ ngôn Ä‘á»i bây giá»â€ (Nam Phong số 49, (th.7/1921), Äạm PhÆ°Æ¡ng cÅ©ng trình bà y tÆ° tưởng vỠđịa vị ngÆ°á»i phụ nữ trong các quan hệ xã há»™i xét từ góc Ä‘á»™ ngôn ngữ. “Lá»i nói ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà đá»i xÆ°a không khi nà o ra khá»i cá»a buồng, dầu có há»c táºp cÅ©ng vụ cầu cho đúng phép phụ ngôn, thì giữ gìn lá»i nói cốt phải dịu dà ng, Ãt Ä‘iá»u Ãt lẽ mà tồn hồ đức hạnh ở trong, không cầu là m cho ai biết, miá»…n đủ lá» lối cÆ° xá» trong gia đình, là m hết pháºn sá»± của ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà đó mà thôi. Còn nhÆ° đối vá»›i xã há»™i tá»± hồ không can thiệp gìâ€. Bà nêu câu há»i rồi trả lá»i : “Bởi vì cá»› là m sao mà ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà lại không được trá»±c tiếp vá»›i xã há»™i ? Là vì sá»± há»c vấn còn chÆ°a được phổ thông và thá»i kỳ chÆ°a được hiệu dụng cho nên nữ ngôn không được kiến trá»ng vá»›i Ä‘á»iâ€. Giáo dục Ä‘Æ°Æ¡ng đại “ban bố văn minh há»c thuáºt cho phổ thông toà n thể quốc nhân, không phân biệt nam nữ, cÅ©ng Ä‘á»u được ra mà hiệu dụng vá»›i Ä‘á»i, cái trình Ä‘á»™ nữ ngôn bây giỠđã lần lần mà tiến lênâ€. Bà kết thúc bà i viết bằng hình ảnh cuá»™c Ä‘á»i là má»™t vở kịch cần có nhiá»u vai diá»…n khác nhau, cÅ©ng là ẩn dụ vá» ngÆ°á»i phụ nữ xuất hiện trên trÆ°á»ng Ä‘á»i, trong xã há»™i.
“Bà n vá» giáo dục con gái†(1924-Trung Bắc tân văn) là bà i viết nói rõ tÆ° tưởng ngÆ°á»i phụ nữ xã há»™i: “Giáo dục Ä‘á»i xÆ°a, cái phạm vi còn hẹp hòi, đã không hợp vá»›i trình Ä‘á»™ tiến hóa ngà y nay, gia dÄ© sách vở giáo khoa phụ nữ, chỉ có mấy thiên nữ tắc, nữ huấn, giồi mà i vá» Ä‘Æ°á»ng đức hạnh thì đặng, chá»› công cuá»™c đối vá»›i đạo xá» thế, thì tuyệt nhiên chÆ°a có, thể nà o cÅ©ng phải tham bác thêm Tây há»c giáo khoa mà bổ cứu những chá»— khuyết Ä‘iểm của mìnhâ€. Äạo xá» thế tức là đạo lý ứng xá» trong xã há»™i của phụ nữ, khác vá»›i những nữ tắc, nữ huấn trói buá»™c ngÆ°á»i phụ nữ trong bốn bức tÆ°á»ng gia đình, cấm Ä‘oán tiếp xúc, tham gia hoạt Ä‘á»™ng xã há»™i.
Bà trình bà y rõ hÆ¡n tÆ° tưởng của mình: “Cuá»™c Ä‘á»i và nhÆ° má»™t cái bể rá»™ng mênh mông, mà ngÆ°á»i Ä‘á»i và nhÆ° con thuyá»n Ä‘i trên mặt nÆ°á»›c, có vững tay chèo lái, má»›i trông vượt sóng ra vá»i, ngá»™ khi ba Ä‘Ã o phong vÅ©, cÅ©ng cho biết then máy mà đỡ gạt, má»›i sẽ tìm phÆ°Æ¡ng hÆ°á»›ng mà đi, chóng mong đến bá» bến đặng… Nay sá»± há»c con gái mà cứ loanh quanh trong bếp nÆ°á»›c, nồi cÆ¡m, thì chÆ°a đủ tÆ° cách là m má»™t ngÆ°á»i ở Ä‘á»iâ€.
Trên Nam Phong số 49 (tháng 7/1921) có in bản dịch tà i liệu nÆ°á»›c ngoà i (tiếc là không chỉ rõ nguồn để kiểm tra) “Vá» sá»± giáo dục Ä‘Ã n bà con gái†trong đó trình bà y tÆ° tưởng vá» giáo dục con ngÆ°á»i xã há»™i cho phụ nữ, Ä‘Æ°a ngÆ°á»i phụ nữ thoát khá»i khuôn khổ hạn hẹp của không gian gia đình: “Nói rằng ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà ở Ä‘á»i chỉ có má»™t việc chồng con, chỉ nên giáo dục cho là m trá»n việc ấy mà thôi, cÅ©ng là không có lẽ phải nữa. Nói rằng nên lấy việc ấy là m má»™t cái mục Ä‘Ãch quan trá»ng cho sá»± giáo dục ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà thá»i được; nói rằng mục Ä‘Ãch ấy là mục Ä‘Ãch Ä‘á»™c nhất vô nhị thá»i không đượcâ€. Có má»™t sá»± gần gÅ©i tÆ°Æ¡ng đồng hiển nhiên giữa tÆ° tưởng Tây phÆ°Æ¡ng nà y và tÆ° tưởng bà Äạm PhÆ°Æ¡ng vá» má»™t mẫu hình phụ nữ má»›i, không còn chỉ biết loanh quanh bếp nÆ°á»›c mà còn phải tham dá»± và o Ä‘á»i sống xã há»™i.
Nói là tham gia và o Ä‘á»i sống xã há»™i tức là phải có “chức nghiệpâ€. Bà viết “theo phong tục ta, các nhà có con gái chỉ mong cho con khôn lá»›n gả chồng đã đủ rồi, chẳng cần dạy vẽ nghá» nghiệp gì hết thảy, mà những ngÆ°á»i con gái ấy cÅ©ng yên trà rằng: mình không phải là m việc mà cÅ©ng được ăn, là sÆ°á»›ng rồi, … mà đà n bà con gái thá»i ăn không ngồi rồi, nÆ°Æ¡ng tá»±a ngÆ°á»i ta mà sống, không còn biết cái phẩm giá mình ở đâu, có cái thiên chức là m sao, quan hệ vá»›i gia đình vá»›i xã há»™i thế nà oâ€, “đà n bà phải có chức nghiệp má»›i có giáo dục hoà n toà nâ€. Thá»±c ra, có má»™t chức nghiệp là xác láºp má»™t ná»n tảng kinh tế để phụ nữ bình đẳng vá»›i nam giá»›i. Không thể hô hà o nam nữ bình quyá»n khi mà ngÆ°á»i phụ nữ lệ thuá»™c và o ngÆ°á»i chồng vá» phÆ°Æ¡ng diện kinh tế. Vì thế Äạm PhÆ°Æ¡ng cho rằng không nên đóng cá»a giam hãm ngÆ°á»i phụ nữ để há» phải chịu bá» phụ thuá»™c. “NgÆ°á»i Ä‘Ã n ông có phò vua giúp nÆ°á»›c, có là m ra nhiá»u tiá»n của, bao bá»c cho cả gia đình, chá»› nhÆ° Ä‘Ã n bà là pháºn phụ tòng, là phụng sá»± các việc nhá» má»n, cho nên ngÆ°á»i ta khinh thÆ°á»ng mà không kể. Cái phẩm giá vì thế mà hèn kém, cái tinh thần vì thế mà tiêu mòn†(Bà n vá» vấn Ä‘á» giáo dục con gái )(12). PhÆ°Æ¡ng diện kinh tế của sá»± bình đẳng nam nữ được Äạm PhÆ°Æ¡ng ý thức rõ rà ng, và đây là điểm tiến bá»™.
Äi sâu và o nữ há»c, Äạm PhÆ°Æ¡ng nghiên cứu tÆ° tưởng giáo dục Tây phÆ°Æ¡ng, đặc biệt chú ý đến các thà nh tá»±u nghiên cứu tâm lý phụ nữ trong giáo dục. Phạm Quỳnh trong bà i diá»…n thuyết “Äịa vị ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà trong xã há»™i nÆ°á»›c ta†(Nam Phong s. 82, th.4/1924) sau khi trÃch dẫn loại Ä‘iá»u răn, cấm trong các sách nữ huấn, gia huấn, nữ tắc đã nháºn xét rất đúng : “Trong bấy nhiêu câu không câu nà o có má»™t chút ý vị gì vá» tÃnh tình, vá» thân pháºn ngÆ°á»i Ä‘Ã n bà cảâ€. Cách giáo dục phụ nữ xÆ°a là đưa ra những mệnh lệnh bất chấp nhân đạo, nhân tÃnh, kể cả tâm lý tối thiểu của phụ nữ.
Quan tâm đến nữ há»c không chỉ là bà n suông vá» bình đẳng nam nữ mà còn phải Ä‘i sâu và o nghiên cứu những pháºn sá»± đối vá»›i xã há»™i của ngÆ°á»i phụ nữ. Äâu phải chỉ tham gia hoạt Ä‘á»™ng xã há»™i, có chức nghiệp, thoát ly gia đình nghÄ©a là thá»a mãn yêu cầu bình đẳng giá»›i ? Äịa vị xã há»™i của ngÆ°á»i phụ nữ còn thể hiện ngay trong gia đình, có Ä‘iá»u là điểm nhìn vá» gia đình là điểm nhìn hiện đại, khác vá»›i truyá»n thống. Äó là động lá»±c để bà Äạm PhÆ°Æ¡ng quyết định viết sách “Giáo dục nhi đồng†(1942), cuốn sách kết tinh của tÆ° tưởng nữ há»c mà bà suy ngẫm đã mấy tháºp ká»·, kể từ năm 1918 từ khi bà còn giữ mục “Lá»i Ä‘Ã n bà †cho tá» Trung Bắc tân văn. Phải nhìn giáo dục nhi đồng trong má»™t ngữ cảnh rá»™ng, trong đại cục vá» trách nhiệm, sứ mệnh của những ngÆ°á»i phụ nữ là m mẹ đối vá»›i đất nÆ°á»›c, dân tá»™c. Truyá»n thống giáo dục gia đình ở nÆ°á»›c ta yếu kém, Ä‘iá»u đó “có ảnh hưởng đến tÆ°Æ¡ng lai của má»™t dân tá»™câ€. Nữ há»c ở trÆ°á»ng hợp nà y lại là sá»± nghiệp giáo dục ngÆ°á»i phụ nữ để ngÆ°á»i phụ nữ-ngÆ°á»i mẹ lại giáo dục những nhân cách má»›i. “Sá»± giáo dục ngà y xÆ°a ở nÆ°á»›c ta không phải là không có. Trong các gia đình thấm nhuần Khổng giáo, các báºc cha mẹ vẫn thÆ°á»ng nói đến dạy con. NhÆ°ng trẻ con sống trong má»™t khuôn khổ quá cháºt hẹp, quá nghiêm khắc, quá nệ cổ, nên trẻ không sao phát triển má»™t cách hoà n toà n được. Và i câu châm ngôn luân thÆ°á»ng đạo nghÄ©a của thánh hiá»n, vá»›i chiếc roi mây sẵn sà ng treo trên vách, ấy là phÆ°Æ¡ng pháp giáo dục duy nhất, thì bảo là m sao mà đà o tạo ra được những trang thanh niên cÆ°á»ng tráng, mạo hiểm, có chà tiến thủ, có sức tháo vát, có kiến thức cho thiết thá»±c và rá»™ng rãi được chớ†(Q.1, tr.100). Äến đây ta đã rõ, sản phẩm giáo dục mà bà hÆ°á»›ng tá»›i, mong Æ°á»›c là những con ngÆ°á»i có nhân cách tá»± do, Ä‘á»™c láºp, mạnh mẽ. Những sách văn há»c Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, nhất là văn há»c lãng mạn, đã không đáp ứng được yêu cầu bức thiết đó. “Bên những loại tiểu thuyết diá»…m tình, lãng mạn, kiếm hiệp, trinh thám xuất bản tứ tung nhÆ° nấm má»c để đầu Ä‘á»™c những trà não non dại, nhiá»u cha mẹ thiệt lòng muốn dáºy con, không biết tìm đâu cho ra má»™t cuốn sách để là m phÆ°Æ¡ng châm giáo dục cho con cái trong nhà †(Q.1. tr.101). Bà thiết tha, sôi nổi nói : “Giá» nà y chÃnh là giá» phải cứu vãn gấp. Chúng ta cần phải lo nghÄ© để đặt lại ná»n tảng của vấn Ä‘á» giáo dục Việt Nam, chúng ta phải mở Ä‘Æ°á»ng cho vấn Ä‘á» giáo dục nhi đồng. TrÆ°á»›c khi nói đến giáo dục thanh niên, hãy bà n đến giáo dục nhi đồng đã. Vì giáo dục nhi đồng chÃnh là ná»n tảng cho tất cả các giáo dục†(Q.1, tr.101).
Logic nhân quả gắn nữ há»c vá»›i giáo dục nhi đồng là ở chá»— để giáo dục những đứa trẻ theo mẫu hình nhân cách má»›i thì chÃnh ngÆ°á»i mẹ cÅ©ng phải là những nhân cách má»›i. Äiểm nà y khác vá»›i giáo dục bằng văn há»c, nÆ¡i tác giả không nhất thiết đồng nhất vá»›i nhân váºt trữ tình, khác vá»›i má»™t công trình kiến trúc tuyệt vá»i có thể do má»™t kiến trúc sÆ° nghèo khổ thiết kế. “NgÆ°á»i kiến trúc sÆ° nghèo khổ có thể phác há»a má»™t ngôi nhà nguy nga lá»™ng lẫy, nhÆ°ng xÆ°a nay tôi chÆ°a từng thấy má»™t ngÆ°á»i cha mẹ nà o vô há»c, vô hạnh mà lại có thể nuôi dạy con cái trở nên ngÆ°á»i có há»c có hạnh bao giá»â€ (Q.1, tr.103). Bà Äạm PhÆ°Æ¡ng khẳng định ngÆ°á»i mẹ có giáo dục má»›i giáo dục được con: “ngÆ°á»i mẹ phải có tà i, có đức, có năng lá»±c, có há»c vấn, để khuyến khÃch, giải thÃch, dẫn dụ con và o những Ä‘Æ°á»ng ngay lẽ phải, tránh những tÃnh xấu táºt hÆ°â€, “mẹ tá»± giáo dục mình trÆ°á»›c khi giáo dục conâ€. NgÆ°á»i mẹ trong ngữ cảnh nói đây phải hiểu là ngÆ°á»i mẹ hấp thụ ná»n nữ há»c má»›i nhÆ° trên đã nói.
Trong khi giáo dục con trẻ, ngÆ°á»i mẹ cÅ©ng thay đổi nháºn thức theo hÆ°á»›ng hiện đại, nhân bản vá» con ngÆ°á»i. Chẳng hạn, những triết lý nhÆ° thế nà y của bà Äạm PhÆ°Æ¡ng vá» quan hệ giữa thân thể và tâm hồn, ta hầu nhÆ° không thể gặp được trong tÆ° tưởng phÆ°Æ¡ng Äông truyá»n thống: “Vá»›i má»™t thân thể Ä‘au ốm bệnh hoạn thì không là m gì có má»™t tinh thần cÆ°á»ng tráng hoạt bát…Nhá» có tâm hồn, thân thể má»›i hoạt Ä‘á»™ng, nhá» có tâm hồn, ngÆ°á»i má»›i suy nghÄ©, cảm giác, phân biệt, ham muốn, thÆ°Æ¡ng yêu và giáºn ghét. Thân thể ảnh hưởng đến tâm hồn, mà tâm hồn cÅ©ng ảnh hưởng đến thân thể†(Q.1, tr.108). Từ đây mà xác láºp ná»n giáo dục hiện đại, tÃnh đến những đặc Ä‘iểm tâm lý, sinh lý, quan hệ thân và tâm để xác định ná»™i dung và phÆ°Æ¡ng pháp giáo dục hợp lý. “Thân thể tráng kiện, tâm hồn tráng kiện là hai Ä‘iá»u kiện của sá»± sống con ngÆ°á»i†(Q.2, tr. 24). TÆ° tưởng nà y hiển nhiên đối láºp vá»›i truyá»n thống ứng xá» thân xác của các há»c thuyết Nho, Pháºt ở phÆ°Æ¡ng Äông là dÄ© tâm khống thân, coi thÆ°á»ng thân xác. “Má»™t sá»± sai lầm rất lá»›n trong việc coi rẻ sức khá»e của trẻ con. Cha mẹ chỉ muốn dạy con Ä‘iá»u nhân nghÄ©a mà không cần lÆ°u ý đến sá»± táºp luyện cho con có má»™t thân hình mạnh khá»e†(Q 3. tr.23). Táºp thể thao, rèn luyện thân thể, tháºm chà những kÄ© năng rất sÆ¡ đẳng nhÆ° “thở†cÅ©ng đòi há»i các bà mẹ táºp, vì ngay cả thở cho đúng cách cÅ©ng là điá»u phần đông Ä‘Ã n bà Việt Nam hồi đó không hay biết. Nhân bà n vá» quan niệm của bà Äạm PhÆ°Æ¡ng vá» thân thể và tâm hồn nhÆ° hai mặt cấu thà nh nhân cách, có lẽ cÅ©ng phải chỉ ra ý nghÄ©a của nháºn thức nà y đối vá»›i việc ứng xá» thân xác con trẻ, cÅ©ng tức đối vá»›i thân xác nói chung. Bà chỉ rõ sá»± nguy hại của bạo hà nh thân thể con trẻ khi các báºc cha mẹ dùng roi vá»t trừng phạt. NhÆ°ng đâu phải chỉ có bạo hà nh của cha mẹ đối vá»›i thân thể con trẻ: không kém phổ biến là bạo hà nh của những ngÆ°á»i chồng đối vá»›i thân thể ngÆ°á»i vợ. Tôn trá»ng con ngÆ°á»i tất phải tôn trá»ng thân thể của nó.
Mục tiêu của giáo dục trẻ cÅ©ng thống nhất vá»›i mục tiêu của ná»n nữ há»c má»›i: dạy cho trẻ Ä‘iá»u mà ngà y nay ta hay nói là kÄ© năng sống giữa cuá»™c Ä‘á»i. “Muốn cho trẻ sau nà y có thể ngang dá»c giữa Ä‘Æ°á»ng Ä‘á»i xông pha vá»›i sóng gió, thắng nổi được các trở lá»±c để Ä‘i đến bỠđến bến, thì trẻ cÅ©ng cần có má»™t la bà n ấy là lý trÃ, má»™t bánh lái ấy là lÆ°Æ¡ng tâm, và má»™t Ä‘á»™ng cÆ¡ ấy là nghị lá»±c†(Q.2, tr.12).
***
Trở lại nháºn định của Hoa Bằng cho rằng Äạm PhÆ°Æ¡ng viết Giáo dục nhi đồng vá»›i tinh thần kiến thiết. Äã rõ, trong công cuá»™c hiện đại hóa đất nÆ°á»›c, má»™t bên là nhìn lại, phê phán truyá»n thống vá»›i những biểu hiện cổ hủ, lạc háºu, lá»—i thá»i. Má»™t bên là tìm kiếm những cách thức kiến thiết cái má»›i. Äạm PhÆ°Æ¡ng không phải không biết phê phán cái cÅ©- nhiá»u nghị luáºn trÆ°á»›c tác của bà cho thấy những nháºn định phê phán sắc sảo Khổng giáo tuy là gián tiếp. NhÆ°ng bà táºp trung và o vấn Ä‘á» nữ há»c, lấy việc giáo dục ngÆ°á»i phụ nữ má»›i là m Ä‘iểm Ä‘á»™t phá trong sá»± nghiệp xây dá»±ng con ngÆ°á»i Việt Nam má»›i. Không hô hà o nam nữ bình quyá»n chung chung, bà xây dá»±ng hình ảnh ngÆ°á»i phụ nữ Việt Nam gia nháºp Ä‘á»i sống, đối diện vá»›i cuá»™c sống, vá»›i những kÄ© năng, chức nghiệp và tri thức vững và ng, nhân cách mạnh mẽ, tá»± do, đáp ứng những yêu cầu của thá»i hiện đại. Äó là chủ nghÄ©a hiện thá»±c vá» nữ quyá»n ở giai Ä‘oạn đầu mà bà và má»™t số ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i gá»i là “nữ há»câ€. Có thể phán Ä‘oán vá» mối liên hệ logic giữa các tÆ° tưởng vá» ngÆ°á»i phụ nữ- xã há»™i vá»›i việc bà thà nh láºp Nữ công há»c há»™i và o năm 1926. Äây là tiá»n Ä‘á» tÆ° tưởng cần thiết cho sá»± tham gia của ngÆ°á»i phụ nữ Việt Nam và o các hoạt Ä‘á»™ng xã há»™i nhÆ° hoạt Ä‘á»™ng cách mạng. Tuy nhiên, vấn Ä‘á» nữ quyá»n lại là má»™t vấn Ä‘á» rá»™ng lá»›n hÆ¡n mà chúng tôi hy vá»ng sẽ bà n đến trong má»™t dịp khác.
Â
——————-
(1) Hoa Bằng, “Lịch trình tiến hóa của văn há»c phụ nữ taâ€, Tri tân, s.112, 1943.
(2) Có những bằng chứng cho thấy các bà i bà n vá» nữ há»c trên Nam Phong những năm 1920 phản ánh suy nghÄ© của trà thức Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i vá» chÆ°Æ¡ng trình nữ há»c tại các trÆ°á»ng nà y. Và dụ,tại TrÆ°á»ng nữ há»c ở Sà i Gòn, “Há»c sinh bắt đầu há»c Pháp văn từ cấp lá»›p căn bản. Pháp ngữ là sinh ngữ chÃnh thức được dùng trong việc giảng dạy các lá»›p báºc trung há»c đệ nhất cấp. Nữ sinh chỉ được dùng Pháp ngữ để Ä‘Ã m thoại trong trÆ°á»ng. Tiếng Việt chỉ được dạy má»—i tuần hai giá» trong giá» Việt văn†(http://www.gialong.org/history.html). Vì thế mà ta thấy Phạm Quỳnh bà n vá» chuyện ai nên há»c tiếng Pháp trong trÆ°á»ng nữ há»c, chuyện há»c quốc văn quan trá»ng nhÆ° thế nà o vá»›i nữ sinh, chuyện lấy các tác phẩm quốc âm nhÆ°Â Truyện Kiá»u, Cung oán ngâm… là m sách giáo khoa… (tức là phản biện má»™t cách kÃn đáo chÆ°Æ¡ng trình nữ há»c khi đó).
(3)TrÆ°Æ¡ng Hoán Dung viết “Tôi lấy từ “nữ há»c chủ nghÄ©aâ€Â 女å¦ä¸»ä¹‰Â để thay các cách dịch “nữ quyá»n chủ nghÄ©aâ€Â 女æƒä¸»ä¹‰Â ,     “nữ tÃnh chủ nghÄ©aâ€Â 女性主义 vẫn dùng để dịch từ Anh ngữ feminism vì các là do sau: 1) các từ “nữ quyá»n chủ nghÄ©a†và “nữ tÃnh chủ nghÄ©a†dÆ°á»ng nhÆ° mang tÃnh khuynh hÆ°á»›ng chÃnh trị quá rõ, không biểu đạt rõ tÃnh chất há»c thuáºt trong nghiên cứu; 2) gần đây giá»›i nghiên cứu MÄ© tăng cÆ°á»ng chú ý nghiên cứu nam tÃnh vá»›i khái niệm “men’s studiesâ€, tuy nhiên hÆ°á»›ng nà y không xuất hiện trên cÆ¡ sở nam quyá»n chủ nghÄ©a truyá»n thống. Trong tình huống nhÆ° hiện nay, cách dịch từ feminism “nữ há»c chủ nghÄ©a†là có cÆ¡ sở sau khi xuất hiện khái niệm “nam há»c chủ nghÄ©a†(men’s studies) ở Trung Quốc.†(Mục từ “xã há»™i tÃnh biệtâ€Â 社会性别 , (http://www.hudong.com/).
(4) David Marr trong bà i “The 1920’ Women’Rights Debates in Việt Nam†(Những tranh luáºn ở Việt Nam vá» các quyá»n của phụ nữ trong các năm của tháºp kỉ 1920), The Journal of Asian Studies, Vol. 35.N.3, (May, 1976) viết “Và o những năm 1920, “phụ nữ và xã há»™i†đã trở thà nh đại loại nhÆ° má»™t tiêu Ä‘iểm mà quanh nó rất nhiá»u vấn đỠđược nêu lên. Hà ng trăm cuốn sách, tiểu phẩm, bà i báo vá» tất cả các mặt đã được công bố. Phụ nữ đã tá»± ý thức nhÆ° má»™t nhóm xã há»™i, vá»›i những quyá»n lợi, những than phiá»n và những đòi há»i riêng. Có lẽ cÅ©ng quan trá»ng là  cuá»™c tranh luáºn vỠ“nữ quyá»n†đã bá»™c lá»™ cái mức Ä‘á»™ mà chế Ä‘á»™ thá»±c dân Pháp đã kết hợp vá»›i các há»c thuyết áp bức tiá»n hiện đại của Nho giáoâ€. Và cÅ©ng không tránh khá»i là các tranh luáºn vá» nữ quyá»n nhanh chóng Ä‘Æ°a tá»›i vấn Ä‘á» bóc lá»™t kinh tế, tá»›i sá»± phân tÃch khác biệt giai cấp giữa phụ nữ (và cả trong giá»›i Ä‘Ã n ông)â€. NhÆ°ng xin lÆ°u ý là ngay tác giả ngÆ°á»i nÆ°á»›c ngoà i nà y cÅ©ng chÆ°a dùng khái niệm feminism mà chỉ dùng khái niệm women’ rights để mô tả tình hình. Dịch sang tiếng Việt hai khái niệm nà y có vẻ là má»™t song thá»±c chất có sá»± khác biệt.
(5) Trong tiếng Anh, câu nà y là “One is not born, but rather becomes, a womanâ€.
(6) TÆ° tưởng dạy văn há»c quốc ngữ nà y có tÃnh phản biện kÃn đáo đối vá»›i chÆ°Æ¡ng trình dạy bằng Pháp văn ở trÆ°á»ng nữ há»c. Và cÅ©ng cho thấy quan Ä‘iểm “Truyện Kiá»u còn thì tiếng ta còn..†của Phạm Quỳnh manh nha từ rất sá»›m, thể hiện mối quan tâm đến quốc văn.
(7) Trần Trá»ng Kim cÅ©ng dùng hình ảnh tÆ°Æ¡ng tá»± để nói vá» tình cảnh Nho giáo (năm 1930): “má»™t cái nhà cổ rất đẹp, lâu ngà y không ai sá»a sang, để đến ná»—i bị cÆ¡n gió bão đánh đổ bẹp xuống. Những ngÆ°á»i xÆ°a nay vẫn ở trong cái nhà ấy, ngÆ¡ ngác không biết là m thế nà o†(Nho giáo).
(8) Hiện nay vẫn có ngÆ°á»i bênh vá»±c cho Nho giáo bằng triết há»c âm/dÆ°Æ¡ng. Tác giả Li-Hsiang Lisa Rosenlee trong công trình “Nho giáo và phụ nữ: má»™t cách giải thÃch vá» mặt triết há»câ€Â Confucianism and women: a philosophical interpretation (State University of New York, 2006), đã phân tÃch đạo Nhân của Khổng Tá», phân tÃch mô hình triết há»c Âm- DÆ°Æ¡ng và mô hình không gian Ná»™i- Ngoại để cho thấy sá»± phân công nam nữ ở Trung Quốc vá» phÆ°Æ¡ng diện văn hóa -xã há»™i là hợp lý. Tác giả Li-Hsiang Lisa Rosenlee nêu lên 4 nhiệm vụ của chuyên luáºn nà y: 1) Nghiên cứu nguồn gốc Nho giáo và đạo Nhân; 2) Nghiên cứu sÆ¡ đồ tÆ° duy của ngÆ°á»i Trung Quốc do Nho giáo trình bà y nhÆ° âm/ dÆ°Æ¡ng, ná»™i ngoại để ứng dụng và o tìm hiểu vị trà ngÆ°á»i phụ nữ; 3) Nghiên cứu quan hệ qua lại giữa Nho giáo và hệ thống giá»›i của Trung Quốc, vai trò của Nho giáo trong biện minh và duy trì cấu trúc gia đình phụ quyá»n của xã há»™i Trung Quốc, xem xét ngÆ°á»i phụ nữ không phải nhÆ° là nạn nhân mà là ngÆ°á»i cùng tham gia duy trì thá»±c tiá»…n phân biệt giá»›i ở Trung Quốc tức xem xét ngÆ°á»i phụ nữ không phải nhÆ° má»™t thá»±c thể tá»± nhiên mà là má»™t thá»±c thể văn hóa ; 4) Äi ra ngoà i sá»± phê phán má»™t chiá»u các yếu tố phân biệt giá»›i của Nho giáo và giải cấu trúc chÃnh sách vá» giá»›i, Ä‘Æ°a ra Ä‘iểm nhìn cho phép trình bà y việc giải phóng phụ nữ gắn liá»n vá»›i các bÆ°á»›c xây dá»±ng má»™t ná»n nữ quyá»n Nho giáo (pp.3-4).
(9) Câu nà y trong “Ãn Tá» xuân thu†(Thánh nhân thiên lá»± tất hữu nhất thất, ngu nhân thiên lá»± tất hữu nhất đắc). Trong Sá» ký TÆ° Mã Thiên (Hoà i Âm hầu liệt truyện)có câu “trà giả thiên lá»±, tất hữu nhất thất, ngu giả thiên lá»± tất hữu nhất đắcâ€. Bà Äạm PhÆ°Æ¡ng uyên bác, Ä‘á»c nhiá»u, thÆ°á»ng hay dẫn dụ các câu châm ngôn Äông-Tây.
(10) à nói đến hình ảnh con đê mà Phạm Quỳnh dùng trong bà i tranh luáºn vá»›i Nam Minh, ngÆ°á»i phê phán vở kịch Bệnh tưởng do Há»™i Khai trà Tiến đức diá»…n (bà i trên Nam Phong số 35). Ông Nam Minh nhân vở kịch Bệnh tưởng đã phê phán luôn cả trà o lÆ°u nữ há»c má»›i: “Cái phong trà o tân há»c cà ng ngà y cà ng mạnh, ầm ầm trà n đến, là m cho ná»n đạo lý Khổng Mạnh mấy nghìn năm đã in sâu và o óc ta, cÅ©ng dÆ°á»ng nhÆ° lay chuyển, thì các ngà i là báºc thượng lÆ°u phải biết duy trì lấy những cái phong hóa hay của nÆ°á»›c nhà khá»i phải tiêu diệt Ä‘i mà biết lá»c lấy cái tinh thần của văn minh má»›i má»›i là phảiâ€. Ông trách há»™i Khai trà Tiến đức “đem diá»…n má»™t lối tuồng không hợp vá»›i tÃnh tình phong tục ngÆ°á»i mình mà đem ra phô diá»…n và o cái thá»i đại đã suy đốn nà y thì khác nà o ngá»n lá»a tà dục đã đượm sẵn lại tÆ°á»›i dầu thêm… NÆ°á»›c mình xÆ°a nay có lối trai gái hôn tay nhau, cùng là những sá»± cá» chỉ, ngôn ngữ của con vá»›i cha má»™t cách tá»± do bao giá», mà ngÆ°á»i mình nay Ä‘Æ°Æ¡ng có cái khuynh hÆ°á»›ng theo má»›i, cho má»›i là văn minh, bá» cÅ©, coi cÅ© là hủ láºu, thà nh ra biết bao nhiêu gia đình bại hoại đó, khiến báºc ngÆ°á»i trà giả trông thấy những cảnh tượng ấy, mà phải thở thanâ€. Nam Minh viết tiếp “các ngà i lại không hiểu rằng các báºc phụ nữ nÆ°á»›c mình còn ở trong khuôn phép đạo tam tòng tứ đức: ngÆ°á»i thục nữ còn chăm chỉ nữ hạnh, nữ công để sau nên ngÆ°á»i ná»™i trợ giá»i giang, mà những báºc từ mẫu còn bà n việc tá» gia, trông nom trăm việc, nà o chiá»u chồng được hòa vui, nuôi con nên ngÆ°á»i khá để sau có tÆ° cách, phẩm hạnh con ngÆ°á»i là m những việc Ãch quốc lợi dân, khá»i thà nh má»™t lÅ© “văn minh rởmâ€, là m hại cho xã há»™iâ€. Phạm Quỳnh trả lá»i: “Äạo lý Khổng Mạnh vẫn nên giữ, nhÆ°ng cÅ©ng phải tùy thá»i, không nên nhất nhất giÆ°Æ¡ng đạo lý Khổng Mạnh nhÆ° má»™t cái bung sung để nạt dá»a ngÆ°á»i ta, và ngăn Ä‘Æ°á»ng tiến thủ của quốc dân giữa cái Ä‘á»i cạnh tranh kịch liệt nà y…Cái sóng đồi phong má»—i ngà y má»™t trà n ngáºp và o xã há»™i; nay ta phải đối phó, phải phòng bị thế nà o? Má»™t phái bảo thủ-xét ra ông khuynh hÆ°á»›ng vá» phái ấy-thá»i muốn ra sức ngăn ngừa cho được, muốn đắp đê cho cao để cản sóng lại, nhÆ°ng đê cà ng cao mà sóng lại cà ng mạnh, có má»™t ngà y sức nÆ°á»›c mạnh hÆ¡n sức đê, đê sẽ bị vỡ và nÆ°á»›c sẽ trà n khắp má»i nÆ¡i. Má»™t phái tiến thủ thá»i muốn đón trÆ°á»›c lấy cái phong trà o, khai dẫn cho nó lÆ°u thông và tiêu thoát dần Ä‘i, phÆ°Æ¡ng pháp ấy xem ra hợp thá»i hÆ¡n. Tỉ nhÆ° cái vấn Ä‘á» nam nữ, hiện bây giá» là má»™t cái vấn Ä‘á» rất gian nan. Ngà y nay, nhất là ở những nÆ¡i thà nh thị lá»›n, việc trai gái tháºt là báºy bạ quá, thói dâm bôn không biết đến đâu là cùng. Ai trông thấy cÅ©ng phải chán ngán cho gia đình xã há»™i ta sau nà y. Phái bảo thủ thá»i tất là muốn kiá»m chế con trai con gái, giam cầm trong nhà mà không cho giao tiếp vá»›i nhau trong xã há»™i. NhÆ°ng bây giỠÂu hóa má»—i ngà y má»™t thâm, những cách kiá»m chế đó không thÃch thá»i nữa…Phái tiến thủ thá»i không thế, muốn đón trÆ°á»›c cái phong trà o nam nữ bình quyá»n mà khai dẫn cho nó và o Ä‘Æ°á»ng chÃnh đángâ€
(11) Câu nà y của TrÆ°Æ¡ng Äại Ä‘á»i Minh.
(12) Dẫn theo Tuyển táºp Äạm PhÆ°Æ¡ng nữ sá», Q,1, tr. 25, http://ebooks.vdcmedia.com. DÆ°á»›i đây, sau má»—i trÃch dẫn từ tà i liệu nà y, sẽ ghi số trang đặt trong dấu ngoặc Ä‘Æ¡n.
Nguồn: Bản đăng trên Phê bình văn há»c đã được sá»± đồng ý của tác giả.Copyright © 2012-2013 - PHÊ BÃŒNH VÄ‚N HỌC
|