Dreams and Nighmares, Robert Steven Connett, 2010.
Â
Trong lịch sá» của sá»± nháºn thức, Ä‘iểm ngoặt là thá»i Ä‘iểm xuất hiện khoảng cách tạm thá»i (khoảng lặng) giữa xung Ä‘á»™ng và phản xạ trÆ°á»›c xung Ä‘á»™ng ấy. SÆ¡ đồ sinh há»c khởi Ä‘iểm được kiến tạo nhÆ° sau: “kÃch thÃch – phản xạâ€. Äồng thá»i, trong ý nghÄ©a là tưởng, không gian giữa các yếu tố nà y mang tÃnh nhất thá»i, tức là được xác định bằng thá»i gian sinh là cần thiết để thá»±c hiện phản xạ trá»±c tiếp. SÆ¡ đồ nà y thể hiện đặc Ä‘iểm của má»i loại sinh thể và duy trì quyá»n năng của nó đối vá»›i cả con ngÆ°á»i. Toà n bá»™ phạm vi các xung Ä‘á»™ng và những phản xạ nhất thá»i Ä‘á»u dá»±a trên sÆ¡ đồ ấy. Má»™t mặt, chúng gắn vá»›i các hà nh vi trá»±c tiếp, mặt khác, gắn vá»›i khu vá»±c các phản xạ nhất thá»i, vá»›i những thứ mà sá»± tiếp xúc kà hiệu há»c bị kéo cháºm lại.
Giai Ä‘oạn hoà n toà n má»›i sẽ bắt đầu khi xuất hiện sá»± bùng nổ tạm thá»i giữa việc tiếp nháºn thông tin và phản xạ trÆ°á»›c sá»± tiếp nháºn ấy. Tình trạng nà y Ä‘á»i há»i trÆ°á»›c hết sá»± phát triển và hoà n thiện của kà ức. Sá»± biến đổi phản xạ thà nh kà hiệu thông qua tác Ä‘á»™ng trá»±c tiếp là má»™t kết quả quan trá»ng khác. Phản xạ trÆ°á»›c thông tin sẽ biến thà nh cấu trúc Ä‘á»™c láºp, có khả năng tÃch luỹ, vá»›i cÆ¡ chế tá»± phát triển và ngà y cà ng trở nên phức tạp hÆ¡n.
Ở giai Ä‘oạn nà y, sau khi mất Ä‘i xung Ä‘á»™ng trá»±c tiếp, phản xạ vẫn chÆ°a trở thà nh hiện tượng mang tÃnh tá»± do tÆ°Æ¡ng đối và , do đó, cÅ©ng chÆ°a trở thà nh hiện tượng có thể Ä‘iá»u khiển được. CÆ¡ chế của nó vẫn chịu sá»± quyết định của các xung Ä‘á»™ng sinh là nằm ngoà i ý muốn tá»± giác của ngÆ°á»i nói nhÆ° trÆ°á»›c kia, nhÆ°ng nó đã gần nhÆ° hoà n toà n Ä‘á»™c láºp. TrÆ°á»›c hết, chiêm bao chÃnh là hiện thân của giai Ä‘oạn nà y.
Có thể giả định, trong trạng thái tâm lÃ, khi tÆ° tưởng và hà nh vi chÆ°a tách rá»i nhau, thì chiêm bap tạo thà nh môi trÆ°á»ng, trong đó, không có sá»± chia tách giữa chúng và cÅ©ng không thể có những xúc Ä‘á»™ng riêng rẽ, Ä‘á»™c láºp. Lá»i nói và điệu bá»™, hay rá»™ng hÆ¡n – toà n bá»™ phạm vi ngôn ngữ vá»›i những khả năng của nó sẽ nối mạch, khiến các cÆ¡ chế mạnh hÆ¡n hoạt Ä‘á»™ng và dáºp tắt khả năng chiêm bao, má»™t khả năng tiá»m tà ng, hoá thà nh lÄ©nh vá»±c ý thức tá»± túc, tá»± mãn. Tuy nhiên, không phải không có Ä‘á» kháng, khi lÄ©nh vá»±c nà y từ bá» vị thế của mình.
Â
Rõ rà ng, ngÆ°á»i cổ đại có văn hoá chiêm bao lá»›n hÆ¡n, tức là , có lẽ, há» nằm mÆ¡ và ghi nhá»› các giấc mÆ¡ mạch lạc hÆ¡n rất nhiá»u. Nên nhá»› , văn hoá pháp thuáºt hiển nhiên là nắm vững kÄ© thuáºt Ä‘iá»u khiển chiêm bao, ấy là chÆ°a nói tá»›i các hệ thống thuáºt lại và là giải chúng. Trong văn hoá chiêm bao, nhÆ° P. Florenski đã chỉ ra, việc thuáºt lại giữ vai trò vô cùng to lá»›n, vì nó tổ chức hệ thống chiêm bao bằng cách tạo ra kết cấu thá»i gian tuyến tÃnh[1].
Sá»± phát triển của hoạt Ä‘á»™ng nói năng đã đẩy lÄ©nh vá»±c nà y xuống bình diện thứ yếu của văn hoá và khiến cho nó bị sÆ¡ lược hoá. Tiến bá»™ và động lá»±c trong các lÄ©nh vá»±c nà y hay lÄ©nh vá»±c khác của tÆ° duy tất yếu sẽ tạo ra sá»± thoái hoá ở những khu vá»±c buá»™c phải rá»i bá» vị trà chủ đạo của mình. Chẳng hạn, sá»± phát triển của văn tá»± hiển nhiên là sẽ dẫn tá»›i sá»± suy thoái của văn hoá khẩu ngữ. Thuáºt ghi nhá»› trÆ°á»›c kia từng chiếm giữ vị trà rất cao (và nhÆ° những thủ pháp há»c thuá»™c thÆ¡ và bà i hát) ngà y má»™t phôi pha.
Chúng tôi sẽ không đụng tá»›i vấn Ä‘á» phức tạp và rối rắm trong quan niệm vá» chiêm bao của Freud. Chỉ xin dừng lại ở sá»± trùng hợp của hệ phÆ°Æ¡ng pháp luáºn nà y vá»›i những cách giải thÃch cổ xÆ°a, có nguồn cá»™i từ thá»i tiá»n văn hoá.
BÆ°á»›c và o vÆ°Æ¡ng quốc của những giấc mÆ¡, khi còn chÆ°a có chữ viết, ngÆ°á»i cổ đại nhÆ° đứng trÆ°á»›c má»™t không gian vừa tá»±a nhÆ° thá»±c, vừa không phải là sá»± thá»±c. DÄ© nhiên, nó sẽ nghÄ© rằng, thế giá»›i ấy có ý nghÄ©a, nhÆ°ng không biết rõ ý nghÄ©a của nó là gì. Nó là những kà hiệu chẳng rõ của cái gì, tức là những kà hiệu dÆ°á»›i dạng thuần tuý. à nghÄ©a của chúng mang tÃnh không xác định, và ngÆ°á»i cổ đại phải xác láºp ý nghÄ©a ấy. Vì thế, khởi thuá»· là thá» nghiệm kà hiệu há»c. Có lẽ cần hiểu sá»± khẳng định trong Kinh Thánh Khởi thuá»· là Lá»i vá»›i ý nghÄ©a nhÆ° váºy. Lá»i xuất hiện trÆ°á»›c ý nghÄ©a của nó, tức là con ngÆ°á»i biết rằng, đó chỉ là Lá»i, rằng nó có nghÄ©a, nhÆ°ng không biết nghÄ©a của nó là gì. Tá»±a nhÆ° nó nói vá»›i con ngÆ°á»i bằng ngôn ngữ bà ẩn.
Xem chiêm bao nhÆ° má»™t thông tin tức là hà m ý cho rằng, thông tin ấy khởi nguồn từ má»™t ai đó. Sau nà y, trong phạm vi phát triển huyá»n thoại, chiêm bao được đồng nhất vá»›i giá»ng nói tiên tri của ngÆ°á»i khác, tức là xuất hiện quan hệ giao tiếp NgÆ°á»i vá»›i tôi. Ở giai Ä‘oạn sÆ¡ kì, có thể giả định, đã diá»…n ra má»™t cái gì đó nhắc ta nhá»› tá»›i xúc Ä‘á»™ng Ä‘iện ảnh của mình: ngôi thứ nhất và ngôi thứ ba hoà là m má»™t, chứ không có sá»± chia tách. “Tôi†và “nó†đồng nhất vá»›i nhau. Äến giai Ä‘oạn tiếp theo má»›i xuất hiện vấn đỠđối thoại. Chúng ta có thể bắt gặp má»™t trình tá»± tÆ°Æ¡ng tá»± nhÆ° thế trong việc chiếm lÄ©nh ngôn ngữ của trẻ em. Thuá»™c tÃnh của chiêm bao nhÆ° má»™t thứ hình thức thuần tuý nà y cho phép nó trở thà nh má»™t không gian có sẵn để đổ đầy: thà y cúng giải má»™ng má»™t cách “khoa há»câ€, cÅ©ng nhÆ° tÃn đồ Freud tinh tế. Chiêm bao là tấm gÆ°Æ¡ng kà hiệu há»c, má»—i ngÆ°á»i nhìn thấy ở đó hình ảnh ngôn ngữ của mình.
Äặc Ä‘iểm cÆ¡ bản của loại ngôn ngữ nà y là sá»± vô định bao la của nó. Äiá»u nà y là m cho nó thà nh bất tiện trong việc truyá»n đạt những thông tin cố định, nhÆ°ng lại thÃch hợp cho việc sáng chế ra những thông tin má»›i. Chiêm bao được xem là thông tin từ má»™t ngÆ°á»i khác đầy bà ẩn, mặc dù thá»±c ra, nó là má»™t “văn bản vì văn bản†tá»± do vá» mặt thông tin. Giống nhÆ° nghệ thuáºt chỉ hiểu rõ bản thân, sau khi nó già nh được quyá»n Ä‘á»™c láºp vá»›i ý nghÄ©a và má»i thứ nhiệm vụ được gán từ phÃa bên ngoà i (sá»± “nháºp cuá»™c†xuất hiện muá»™n hÆ¡n, khi văn hoá hiểu rõ, nó buá»™c phải “nháºp cuá»™câ€), khả năng trở thà nh tinh anh bao giá» cÅ©ng diá»…n ra trÆ°á»›c việc thấu hiểu sá»± tinh anh má»™t cách đúng đắn. NhÆ°ng nhu cầu truyá»n đạt thông tin được xác nháºn táºp thể bao giá» cÅ©ng chiếm Æ°u thế so vá»›i mong muốn mở rá»™ng ranh giá»›i của hoạ Ä‘á»™ng sáng tạo ngôn ngữ. Ngôn ngữ chiêm bao không thể duy trì nổi sá»± cạnh tranh nà y.
Trong sá»± váºn Ä‘á»™ng của các ngôn ngữ, văn hóa đã tạo ra những thá»i kì toà n thắng má»™t cách có hệ thống của các ngôn ngữ được hiểu giản Ä‘Æ¡n, nhÆ°ng thÃch đáng, đối vá»›i các ngôn ngữ phong phú, nhÆ°ng được hiểu má»™t cách riêng biệt. Chẳng hạn, và o cuối thế kỉ XX, chúng ta trở thà nh chứng nhân của sá»± thiếu vắng các ngôn ngữ nghệ thuáºt (đặc biệt là ngôn ngữ thi ca và điện ảnh) trÆ°á»›c sá»± lên ngôi của các ngôn ngữ phục vụ cho tiến bá»™ kÄ© nghệ. Ở châu Âu, và o ná»a đầu của thế kỉ XX, sá»± phân bố lá»±c lượng hoà n toà n trái ngược vá»›i tình trạng ấy. Tất nhiên, trong văn hoá, “chiến thắng†nà o cÅ©ng chỉ là sá»± chuyển đổi trá»ng tâm trong đối thoại.
Có má»™t sá»± thay đổi các chức năng đã diá»…n ra: do sá»± tác Ä‘á»™ng của những phẩm chất khiến chiêm bao trở thà nh bất tiện cho sá»± hoạt Ä‘á»™ng của các chức năng giao tiếp - thá»±c tiá»…n, chiêm bao đã nháºp và o lÄ©nh vá»±c giao tiếp vá»›i thần thánh, Ä‘oán định, tiên tri. Sá»± thâm nháºp của thi ca và o lãnh địa linh thiêng đánh dấu giai Ä‘oạn khởi đầu của sá»± gạt bá» vai trò Ä‘á»™c quyá»n của chiêm bao và đây – mặc dù có sá»± kết nối giữa cảm hứng thi ca và những giấc mÆ¡ thần bà – là hiện tượng phổ quát vá»›i nhiá»u ná»n văn hoá. Chiêm bao bị gạt ra khu vá»±c ngoại vi của không gian thiêng.
Giấc mÆ¡-tiên tri - cá»a sổ mở vá» phÃa tÆ°Æ¡ng lai bà ẩn - sẽ được thay thế bằng ý niệm vá» giấc mÆ¡ nhÆ° những nẻo Ä‘Æ°á»ng thâm nháºp và o ná»™i tâm của bản thân mình. Muốn thay đổi chức nămg của chiêm bao, cần thay đổi vị trà của không gian bà ẩn. Từ không gian bên ngoà i, nó hoá thà nh không gian ná»™i tâm. Việc chúng tôi so sánh Freud vá»›i pháp sÆ° không há» mang má»™t chút ý nghÄ©a xấu nà o. Nó là dấu hiệu cho thấy khả năng ma thuáºt ở những bình diện văn hoá khác nhau giống nhÆ° khoa há»c tiên tri và y há»c nhÆ° những phÆ°Æ¡ng tiện cứu rá»—i thá»±c hiện những chức năng nhÆ° nhau – trở thà nh đối tượng của sá»± tÃn má»™. NhÆ°ng niá»m tin có quyá»n lá»±c to lá»›n vá»›i con ngÆ°á»i và đúng là có thể tạo ra sá»± kì diệu. Nếu bệnh nhân tin tưởng, thì đó là phÆ°Æ¡ng tiện chữa trị cho anh ta.
Trong tiểu thuyết Bác sÄ© Pascal, Emile Zola kể vá» má»™t ngÆ°á»i thà y thuốc đã sáng chế ra loại thuốc tổng hợp kì diệu, có thể chữa khá»i cho tất cả các bệnh nhân. Cả bệnh nhân lẫn bác sÄ© cùng trà n đầy nhiệt hứng và tin tưởng má»™t cách thà nh kÃnh và o khả năng thần kì của phÆ°Æ¡ng thuốc. Má»™t lần, do nhầm lẫn, bác sÄ© Pascal đã tiêm nÆ°á»›c cất cho bệnh nhân. Hiệu quả chữa bệnh giống hệt vá»›i hiệu quả của thuốc. Bệnh nhân tin tưởng và o những phát tiêm tá»›i mức hỠđã khá»i bệnh nhá» nÆ°á»›c cất. TÃn ngưỡng không phải là “thuốc phiện của nhân dânâ€, mà là phÆ°Æ¡ng tiện tá»± tổ chức cá»±c kì hữu hiệu. Niá»m tin và o ý nghÄ©a kì bà của những giấc mÆ¡ có cÆ¡ sở ở niá»m tin và o ý nghÄ©a của sá»± thông tin nhÆ° vốn dÄ©. Có thể nói, chiêm bao là cha đẻ của các tiến trình kà hiệu há»c.
Äặc Ä‘iểm của chiêm bao là tÃnh Ä‘a ngữ: nó không đặt chúng ta và o những không gian riêng rẽ, mà nhấn chìm chúng ta và o sá»± hoà quyện của không gian thị giác, ngôn từ, âm nhạc và những không gian khác giống nhÆ° thá»±c. Äó là “hiện thá»±c không thá»±câ€. Phiên dịch chiêm bao sang các ngôn ngữ giao tiếp của con ngÆ°á»i sẽ là m giảm bá»›i tÃnh vô định và khuyếch đại tÃnh giao tiếp. Tiếp theo, con Ä‘Æ°á»ng nà y sẽ tiến tá»›i nghệ thuáºt. Khi chuyển từ chiêm bao sang giao tiếp bằng ngôn ngữ vá»›i thần linh, thì tá»± nhiên, thần linh cÅ©ng chuyển sang ngôn ngữ câu đố và cách ngôn huyá»n bà vá»›i tÃnh mÆ¡ hồ cao.
DÆ°á»›i ánh sáng của những gì đã nói, ta thấy hé lá»™ má»™t cách hiểu má»›i vỠ“chủ nghÄ©a nguyên hợp nguyên thuỷ†từng thu hút sá»± chú ý của viện sÄ© A.N. Veselovski. Äó không phải là sá»± diá»…n xÆ°á»›ng trong “các vai†của má»™t số văn bản, mà bằng má»™t ngôn ngữ khác, nhÆ°ng cá»±c kì gần gÅ©i vá»›i nó. Sá»± phân Ä‘oạn mang tÃnh cốt yếu không gian sinh/tá» mà ngà y nay chúng ta trải nghiệm nhÆ° sá»± trái ngược vá»›i thá»±c tế hiện thá»±c, má»™t mặt, là không gian Ä‘a giá»ng bao gồm tất cả các hệ thống mô hình hoá khác nhau, mặt khác, ở thá»i viá»…n cổ, nó bị quy vá» lưỡng cá»±c ngôn ngữ: ngữ dụng – chiêm bao.
Tất nhiên, má»™t bức tranh nhÆ° thế chỉ là sÆ¡ đồ thô thiển mà trong phạm vi hiện thá»±c nó được thá»±c hà nh dÆ°á»›i dạng má»™t má»› bòng bong kà hiệu há»c đầy phức tạp và mâu thuẫn, bồng bá»nh trong không gian kà hiệu há»c.
NhÆ° chúng tôi đã chỉ ra, chiêm bao là thông tin vá»›i hình tượng nguồn tiá»m ẩn, và cái không gian số không nà y có thể lấp đầy bằng những ngÆ°á»i truyá»n bá thông tin khác nhau tuỳ thuá»™c và o loại hình văn hoá diá»…n giải. Trong Những tên cÆ°á»›p của Schiller, ngÆ°á»i anh phạm tá»™i nhắc lại công thức của Helvétius : “Những giấc mÆ¡ trong lòng â€, bản thân Schiller cÅ©ng nghÄ© rằng, giấc mÆ¡ là giá»ng nói ẩn ức của lÆ°Æ¡ng tri con ngÆ°á»i, là vị quan toà ẩn kÃn trong ná»™i tâm. NgÆ°á»i La Mã cổ đại nhìn thấy trong giấc mÆ¡ lá»i tiên tri của thần linh, còn các tÃn đồ của chủ nghÄ©a Freud hiện đại lại thấy ở đó giá»ng nói của ẩn ức tÃnh dục. Nếu khái quát tất cả những cách giải thÃch ấy, rồi quy vá» má»™t công thức chung nà o đó, chúng ta sẽ có được ý niệm vá» quyá»n năng được dấu kÃn opá» những tầng sâu đầy bà ẩn, nhÆ°ng vô cùng mạnh mẽ Ä‘ang Ä‘iá»u khiển con ngÆ°á»i. Lại nữa, quyá»n lá»±c ấy nói vá»›i con ngÆ°á»i bằng ngôn ngữ mà vá» cÆ¡ bản cần phải có hiện diện của ngÆ°á»i phiên dịch thì má»›i hiểu được.
Chiêm bao cần có ngÆ°á»i giải Ä‘oán – đó sẽ là nhà tâm là há»c hiện đại, hay là vị tÆ° tế ngẫu tượng giáo. Còn có má»™t đặc Ä‘iểm nữa của chiêm bao: nó mang tÃnh cá nhân, không thể thâm nháºp được và o giấc mÆ¡ của ngÆ°á»i khác. Cho nên, đó hoà n toà n là “ngôn ngữ dà nh cho má»™t ngÆ°á»iâ€. Äây là nguyên nhân khiến cho việc giao tiếp bằng ngôn ngữ nà y trở nên khó khăn vô hạn: có thể nói, kể lại giấc mÆ¡ cÅ©ng khó giống nhÆ° dùng lá»i nói để kể lại má»™t tác phẩm âm nhạc. Äặc Ä‘iểm không thể kể lại của chiêm bao khiến cho má»i sá»± ghi nhá»› hoá thà nh má»™t biến thể chỉ phản ánh gần đúng bản chất của nó.
Bởi váºy, chiêm bao bị vô số giá»›i hạn vây bá»c, những giá»›i hạn nà y biến nó thà nh phÆ°Æ¡ng tiện lÆ°u giữ tri thức cá»±c kì mong manh và đa trị. NhÆ°ng chÃnh những “khuyết táºt†nà y lại cho phép gán thêm cho chiêm bao má»™t chức năng văn hoá đặc biệt và cá»±c kì quan trá»ng: trở thà nh nguồn dá»± trữ cái bất định kà hiệu há»c, thà nh không gian cần tiếp tục lấp đầy nghÄ©a. Äiá»u nà y là m cho chiêm bao trở thà nh ich-Erzahlung là tưởng, có khả năng dung nạp những cách giải thÃch khác nhau, cả cách giải thÃch thần bÃ, lẫn giải thÃch thẩm mÄ©.
NgÆ°á»i dịch: Lã Nguyên
Nguồn: Лотман Ю.Ðœ. СемиоÑфера.- С.-Петербург: «ИÑкуÑÑтво - СПБ», 2000. С.123 - 126.
[1] Sau nà y, tÆ° tưởng ấy được B.A. Uspenski bổ chÃnh đáng kể trong bà i Lịch sá» và kà hiệu há»c (Xem: B.A. Uspenski.- Lịch sá» và kà hiệu há»c (Thụ cảm thá»i gian nhÆ° má»™t vấn Ä‘á» kà hiệu há»c)//Ghi chép há»c thuáºt Tổng hợp Tartu. Quyển 831. 1988. Tr. 71-72 (Công trình nghiên cứu các hệ thống kà hiệu).
nguồn: vanhoanghean.vn
|