MỘT Sá» ÄẶC ÄIỂM NGÔN NGá»®
CA DAO - DÂN CA NAM BỘ
PGS. TSKH. BÙI MẠNH NHỊ (*)
Ca dao là “ThÆ¡ của má»i nhà †(Xuân Diệu). Ca dao Nam Bá»™ nói riêng, cả nÆ°á»›c nói chung, là những tượng Ä‘Ã i bất hủ vá» tâm hồn, trái tim, tà i năng của nhân dân. Ngôn ngữ của ca dao - dân ca là lá»i Ä‘á» tá»±a rất sinh Ä‘á»™ng cho tÆ° duy, tâm hồn, ngôn ngữ của nhân dân các miá»n trên Tổ quốc. Ca dao - dân ca Nam Bá»™ đã góp phần nuôi dưỡng những nhà thÆ¡ Äồng Nai – Gia Äịnh nhÆ° Nguyá»…n Äình Chiểu, Bùi Hữu NghÄ©a, Hồ Huân Nghiệp, những nghệ sÄ© tà i danh của âm nhạc truyá»n thống nhÆ° Trần Văn Khê, Cao Văn Lầu, Nguyá»…n VÄ©nh Bảo. “Ca dao tá»± vạch cho mình má»™t lối Ä‘i, dẫu không hà o nhoáng song hết sức hiên ngang, hết sức Ä‘á»™c láºp†(Thuần Phong).
1. Cha ông chúng ta má»›i khám phá, xây dá»±ng mảnh đất Nam Bá»™ trong vòng hÆ¡n ba thế kỉ nay. Ca dao - dân ca Nam Bá»™, tất nhiên cÅ©ng má»›i chỉ thá»±c sá»± được hình thà nh và khởi sắc trong quãng thá»i gian ấy. Diện mạo ngôn ngữ ca dao - dân ca Nam Bá»™ là má»™t quá trình há»™i tụ, phát huy những truyá»n thống của ngôn ngữ ca dao - dân ca dân tá»™c mà cha ông từ các miá»n ngoà i “gồng gánhâ€mang và o, đồng thá»i là quá trình sáng tạo liên tục trÆ°á»›c những đòi há»i của cuá»™c sống ở má»i hoà n cảnh, má»i mục Ä‘Ãch giao tiếp không ngừng thay đổi.
Äể tạo nên diện mạo đó, nhân dân đã, má»™t mặt, sá» dụng kho tà ng ngôn ngữ sẵn có của ca dao - dân ca dân tá»™c; mặt khác, biến đổi không Ãt từ ngữ, câu ca và sáng tạo rất nhiá»u bà i ca má»›i, từ ngữ má»›i. Do đó trong vốn từ ngữ mà ca dao - dân ca Nam Bá»™ sá» dụng, bên cạnh kho từ ngữ già u có được phổ biến khắp cả nÆ°á»›c, là sá»± có mặt của những từ ngữ nảy sinh tại địa phÆ°Æ¡ng. Äó là những từ ngữ là m tên gá»i cho các sá»± váºt, sản váºt má»›i, những từ ngữ biểu hiện các sắc thái tình cảm khác nhau của con ngÆ°á»i nảy sinh trong bối cảnh tá»± nhiên và xã há»™i má»›i. Trong quá trình giao lÆ°u vá»›i các miá»n, má»™t bá»™ pháºn trong số nà y đã và sẽ được phổ biến rá»™ng rãi, má»™t bá»™ pháºn khác vẫn giữ nguyên tÃnh chất của phÆ°Æ¡ng ngữ. Do hoà n cảnh lịch sá», sá»± giao lÆ°u văn hoá giữa các miá»n trên Tổ quốc trong quá khứ chủ yếu là con Ä‘Æ°á»ng từ các miá»n ngoà i Ä‘i và o. Äất nÆ°á»›c đã thống nhất, chắc chắn sá»± giao lÆ°u văn hoá từ Nam Bá»™ trở ra các miá»n ngoà i sẽ phát triển mạnh hÆ¡n, rá»™ng và sâu hÆ¡n, trong tình cảm mong má»i của nhân dân cả nÆ°á»›c.
2. Nam Bá»™, đặc biệt là đồng bằng sông Cá»u Long, có nhiá»u cái nhất: đồng bằng lá»›n nhất nÆ°á»›c; sản lượng lúa gạo nhiá»u nhất nÆ°á»›c; kinh rạch nhiá»u nhất nÆ°á»›c; trái cây nhiá»u nhất nÆ°á»›c; diện tÃch nuôi trồng thủy sản lá»›n nhất nÆ°á»›c; lượng thủy hải sản thu được hà ng năm cÅ©ng nhiá»u nhất nÆ°á»›c; diện tÃch rừng ngáºp mặn nhiá»u nhất nÆ°á»›c… Cuá»™c sống của ngÆ°á»i dân Nam Bá»™ gắn bó máu thịt vá»›i hệ thống sông ngòi dá»c ngang chằng chịt của khoảng 5.000 km Ä‘Æ°á»ng kinh rạch, vá»›i những cánh đồng mênh mông của đồng bằng châu thổ Cá»u Long, mang tầm của những đồng bằng rá»™ng lá»›n, đặc biệt của thế giá»›i, và vá»›i những miệt vÆ°á»n phì nhiêu, mà u xanh trải trà n, ráºm rì cây trái. Nhiá»u nhà nghiên cứu đã dùng định danh “văn minh sông rạchâ€, và nhà văn SÆ¡n Nam dùng định danh “văn minh miệt vÆ°á»n†để nói vá» cảnh quan  sinh thái – nhân văn và cuá»™c sống của ngÆ°á»i dân đồng bằng sông Cá»u Long. Con số thống kê sau vỠ“chợ nổi†- chợ há»p trên sông, “thÆ°Æ¡ng cảng dân gianâ€Ä‘á»™c đáo, nÆ¡i buôn bán không chỉ lúa gạo, tôm cá, mà cả các loại trái cây và hoa, cho thấy thêm Ä‘iá»u đặc biệt của Nam Bá»™: Tiá»n Giang có 160 chợ nổi, Bến Tre có 175, Äồng Tháp 203 và Trà Vinh có 110 chợ nổi. Sá» sách viết vá» tá»± nhiên và sá»± già u có của Nam Bá»™ không thể thiếu những trang vá» cảnh quan nổi báºt, đặc sắc đó cùng vá»›i những chủ nhân của nó. Kinh rạch, ruá»™ng đồng, miệt vÆ°á»n - ba bối cảnh tiêu biểu của thiên nhiên và cuá»™c sống ngÆ°á»i dân Nam Bá»™ cÅ©ng là ba bối cảnh mà ca dao - dân ca Nam Bá»™ thÆ°á»ng bá»™c lá»™ những đặc Ä‘iểm ngôn ngữ của mình.
3. NgÆ°á»i nông dân truyá»n thống, nhÆ° C. Mác nháºn xét, “trao đổi vá»›i thiên nhiên nhiá»u hÆ¡n là giao tiếp vá»›i xã há»™iâ€(1). Cụ Hipprocrates (460?-377 TrÆ°á»›c Công nguyên) cÅ©ng đã nói: “Nông gia giá»i không chống lại thiên nhiên, anh ta cùng là m việc vá»›i thiên nhiên để là m ra nông sản†và những sản phẩm tinh thần. Ná»n thi ca của há», cÅ©ng giống nhÆ° bản thân há», luôn thở hÃt trong thiên nhiên tÆ°Æ¡i mát, sống Ä‘á»™ng. Nhân dân luôn lấy những cảnh váºt thân thuá»™c quanh mình để phô bà y tâm sá»±.
Ở Bắc Bá»™, những hình ảnh tiêu biểu là m nên gÆ°Æ¡ng mặt của nông thôn cổ truyá»n – cây Ä‘a, bến nÆ°á»›c, mái đình, luỹ tre, cổng là ng… rất hay được nhắc tá»›i trong các bà i ca. Câu hát Trung Bá»™ trùng Ä‘iệp hình ảnh của núi non, rừng rú, mênh mông và dữ dằn hình ảnh của biển cả… Trong ca dao - dân ca Nam Bá»™, hình ảnh ghe xuồng, sông rạch, tôm cá xuất hiện vá»›i tần số rất cao. Nét Ä‘á»™c đáo nà y biểu hiện ở những bà i ca thuá»™c má»i chủ Ä‘á». Chuyện vá»›i mình hay chuyện vá»›i ngÆ°á»i, nhân váºt trữ tình thÆ°á»ng mượn hình ảnh trung gian - sông nÆ°á»›c và ghe xuồng, tôm, cá:
- Bớ chiếc ghe sau chèo mau anh đợi
Kẻo giông khói đèn trá»i lại tối tăm.
- Bìm bịp kêu nước lớn anh ơi
Buôn bán không lá»i chèo chống mải mê.
- Không xuồng nên phải lội sông
Äôi lòng nên phải ăn ròng bẹ môn.
- Ở đâu bằng xứ Lung Trà m
Chim kêu như hát bội, cá lội và ng tợ mắm nêm.
Phản ánh cuá»™c sống tình cảm của nhân dân trên sông nÆ°á»›c, ca dao – dân ca Nam Bá»™ đã khai thác triệt để vốn từ ngữ của địa phÆ°Æ¡ng để chỉ các đối tượng trên bối cảnh nà y. Chẳng hạn, trong ca dao - dân ca Nam Bá»™ có 19 từ chỉ các loại ghe xuồng: ghe tam bản, ghe già n, ghe lòng, ghe lÆ°á»n, ghe má» vạch, ghe rổi, ghe tắc rán, ghe bầu, ghe bầu nóc, ghe be, ghe bản lồng, ghe cá vom, ghe chà i, ghe cá»a, ghe cui, ghe hầu, ghe ngo, ghe vá» lải, xuồng ba lá. Có 24 từ chỉ các loại nÆ°á»›c : nÆ°á»›c ròng, nÆ°á»›c rong, nÆ°á»›c rông, nÆ°á»›c lá»›n, nÆ°á»›c kém, nÆ°á»›c rặc, nÆ°á»›c nhá»ng, nÆ°á»›c Æ°Æ¡ng, nÆ°á»›c chá»ng, nÆ°á»›c lá»ng, nÆ°á»›c sình, nÆ°á»›c xẹt, nÆ°á»›c đứng, nÆ°á»›c bò, nÆ°á»›c nhảy, nÆ°á»›c nằm, nÆ°á»›c giá»±t, nÆ°á»›c sụt, nÆ°á»›c dá»nh, nÆ°á»›c lên, nÆ°á»›c lui, nÆ°á»›c rút, nÆ°á»›c sụt, nÆ°á»›c trồi. Số lượng từ phong phú đó là “chỉ số†cuá»™c sống gắn bó máºt thiết vá»›i sông nÆ°á»›c và cái nhìn rất tinh tế, nhạy cảm của con ngÆ°á»i vá»›i thiên nhiên, sá»± váºt. Nếu ở Bắc Bá»™, là ng xóm được bao bá»c, khép kÃn nghìn Ä‘á»i bằng hệ thống đê Ä‘iá»u, những lÅ©y tre xanh, tầm mắt con ngÆ°á»i cÅ©ng bị giá»›i hạn trong không gian ấy, thì ở Nam Bá»™, xóm ấp là là ng mở, trải dà i theo kinh rạch, nhà cá»a ngÆ°á»i dân luôn hÆ°á»›ng ra thủy lá»™ -  những dòng kinh, tầm mắt con ngÆ°á»i do váºy cÅ©ng được mở rá»™ng, thoáng đạt hÆ¡n:
- Ruộng đồng mặc sức chim bay
Biển hồ lai láng cá bầy đua bơi.
Chiếc xuồng là váºt dụng không thể thiếu của má»—i gia đình, được và nhÆ° “đôi chân†(“Sắm xuồng là để là m chânâ€) của con ngÆ°á»i vùng sông nÆ°á»›c. Kinh rạch là đưá»ng xá, ngÆ°á»i ta gặp nhau ở đấy, hò hẹn ở đấy, buôn bán ở đấy, ăn nháºu, ca hát, Ä‘i rÆ°á»›c dâu, Ä‘Æ°a ma…cÅ©ng ở đấy. NgÆ°á»i nông dân Nam Bộ nghe hÆ¡i gió là biết con nÆ°á»›c sắp lên hay xuống; nhìn con nÆ°á»›c, mà u nÆ°á»›c là biết thá»i tiết hôm đó, lúc đó ra sao; ngá»i mùi nÆ°á»›c là biết dòng kinh, con rạch nhiá»u hay Ãt cá tôm. Trong truyá»n thống ngôn ngữ, há» cÅ©ng không dùng khái niệm “lÅ© lụtâ€. Vá»›i há», mùa nÆ°á»›c nổi tuy khó khăn, mất mát đấy (cứ Ä‘á»c truyện “Mùa len trâu†của SÆ¡n Nam thì rõ), nhÆ°ng lại Ä‘em vá» biết bao phù sa, tôm cá. Trái ngược vá»›i nÆ°á»›c nổi, nÆ°á»›c lên là  nÆ°á»›c ròng. Trong ca dao Nam Bá»™, ở từng trÆ°á»ng hợp cụ thể, những từ ngữ nà o đó sẽ có tác dụng biểu hiện trạng thái tình cảm khác nhau của nhân váºt trữ tình:
- Nước rong nước chảy trà n đồng
Tơ duyên sẵn đó, chỉ hồng chưa se.
- Nước ròng bỠbãi xa cừ
Mặt em có thẹo, anh trừ đôi bông.
Â
- Anh đi trên bỠquần nó khô ráo
Bước xuống ruộng quần nó ướt mem
Cẳng bước tới, lòng dạ thương em
Anh Ä‘i trên bá»Â nÆ°á»›c xẹt gặp em trao lá»i.
Khác vá»›i vÆ°á»n ở đồng bằng sông Hồng thÆ°á»ng là những mảnh vÆ°á»n nhá» trÆ°á»›c hoặc sau nhà , vÆ°á»n ở Nam Bá»™ rá»™ng lá»›n, có khi tá»›i hà ng chục mẫu. Tại không Ãt nÆ¡i, vÆ°á»n được táºp trung lại để trồng cây ăn trái, trồng hoa, tạo thà nh những không gian vÆ°á»n mênh mông, trù phú, hiệu quả kinh tế cao hÆ¡n hẳn kinh tế ruá»™ng; lao Ä‘á»™ng của con ngÆ°á»i ở đó không vất vả nhÆ° nÆ¡i “miệt ruá»™ngâ€, Ä‘á»i sống tinh thần cÅ©ng phong phú hÆ¡n, con gái cÅ©ng đẹp xinh hÆ¡n, giá»i giang hÆ¡n. Nam Bá»™ nổi tiếng vá»›i những vùng trồng cây, trồng hoa ở Châu Thà nh, Cái Bè (Tiá»n Giang), Sa Äéc (Äồng Tháp), Mỹ Khánh (Cần ThÆ¡), Phụng Hiệp (Háºu Giang), Lái Thiêu (Bình DÆ°Æ¡ng), Long Khánh (Äồng Nai), v.v… Má»—i xứ vÆ°á»n Ä‘á»u có đặc sản riêng. Văn hóa vÆ°á»n Ä‘em lại những đặc sắc cho ca dao Nam Bá»™. Nếu ca dao Bắc Bá»™ có nhiá»u hình ảnh của vải, nhãn, hÆ°Æ¡ng xoan, hÆ°Æ¡ng bưởi, hÆ°Æ¡ng chanh, hoa lÃ,… thì ca dao Nam Bá»™ lại có nhiá»u hình ảnh bông cúc, bông trang, cây bần, cây mù u, sầu riêng, sầu đâu, trái khổ qua… Những cây trái nà y thá»±c ra chÆ°a tháºt tiêu biểu cho “văn minh miệt vÆ°á»n†nhÆ° vú sữa, dừa, xoà i, măng cụt, chôm chôm, ổi xá lị, máºn hồng Ä‘Ã o, bình bát. NhÆ°ng tên gá»i của chúng - mù u, bần, khổ qua, sầu riêng, sầu đâu - dá»… gợi cảm xúc thÆ¡ ca vá» số pháºn, tâm trạng con ngÆ°á»i. Ca dao Nam Bá»™ triệt để sá» dụng ý nghÄ©a biểu váºt và biểu thái của các từ ngữ đó:
- BÆ°á»›m và ng Ä‘áºu Ä‘á»t mù u
Lấy chồng cà ng sớm tiếng ru cà ng buồn.
- Thân em như trái bần trôi
Gió dáºp sóng dồi biết tấp và o đâu.
- Nước ròng chảy thấu Nam Vang
Sầu riêng chÃn rụng sao chà ng ở đây?
Trong các bối cảnh khác của tá»± nhiên, xã há»™i, nhân dân Nam Bá»™ cÅ©ng sáng tạo nên những từ ngữ mang mà u sắc địa phÆ°Æ¡ng. Chẳng hạn: Tá» Ä‘á» - giấy li hôn; Rổ tiến - rổ Ä‘á»±ng kim chỉ vá may của các cô gái khi vá» nhà chồng; Äể chế - để tang; Äau ban cua - bệnh thÆ°Æ¡ng hà n; Nhá»› mạy - nhá»› không rõ; Chẳng khứng - không Æ°ng, không chịu; gối luôn – gối liá»n cho hai ngÆ°á»i, dà nh cho các cặp vợ chông má»›i cÆ°á»›i…
Chịu tác Ä‘á»™ng của những đặc trÆ°ng của văn há»c dân gian, trá»±c tiếp nhất là tÃnh táºp thể, tÃnh truyá»n thống, ca dao - dân ca có những nhóm chữ, những kiểu câu mở đầu đã định hình. Hệ thống những nhóm chữ, những kiểu câu mở đầu nà y mang đặc trÆ°ng thẩm mÄ©, tÃnh khái quát cao vỠý nghÄ©a, trở thà nh những mô-tÃp truyá»n thống, những “tÃn hiệuâ€, “mã†ca dao vá»›i ná»™i dung thông báo xác định. Các ná»™i dung tÆ° tưởng, tình cảm mang tÃnh khái quát và ổn định của ca dao được bá»™c lá»™ qua nhiá»u mô-tÃp, trong đó có những mô-tÃp vá» nhóm chữ, kiểu câu mở đầu. Và dụ, hệ thống những bà i ca mở đầu là “Thân em như…†thÆ°á»ng nói vá» thân pháºn, địa vị của ngÆ°á»i phụ nữ trong gia đình và ngoà i xã há»™i. Những bà i ca mở đầu là “Chiá»u chiá»u…†thÆ°á»ng biểu hiện ná»—i buồn, ná»—i nhá»› nhung, hoặc ngóng trông Ä‘Æ¡n chiếc của con ngÆ°á»i, nhất là ngÆ°á»i con gái lấy chồng xa quê. Những bà i ca vá» tình yêu quê hÆ°Æ¡ng đất nÆ°á»›c có nhóm chữ má»i, nhắn gá»i: “Ai vá»â€¦â€, “Ai lên…â€, “Ai vô…â€, nhóm chữ xếp hạng, hình, giá cảnh váºt : “Thứ nhất… Thứ nhì…â€, “Nhất cao… Nhất sâu…â€, “Äâu bằng… Äâu hÆ¡n…â€, v.v…
Bên cạnh việc sá» dụng nhiá»u nhóm chữ nhÆ° ca dao - dân ca các miá»n khác, ca dao - dân ca Nam Bá»™ có những hệ thống nhóm chữ riêng, nảy sinh từ ngôn ngữ, cách nói của nhân dân. Chẳng hạn, những bà i ca mở đầu là “Mảng coi…†thÆ°á»ng biểu hiện ná»—i trách cứ, há»n giáºn:
- Mảng coi cúc lủi bỠmi
Anh có vợ rồi sao không nói lại tiếng gì cho em.
- Mảng coi con kiến lá»a lên xuống cá»a thá»m
Anh là ngÆ°á»i quân tá» chi hiá»m mÄ© nhân.
Những bà i ca mở đầu là “Hai đứa mình…†thÆ°á»ng diá»…n tả những ná»—i niá»m xung quanh sá»± gắn bó của đôi lứa:
- Hai đứa mình đứng cũng bằng vai
NgÆ°á»i ngoà i không biết nói hai vợ chồng
- Hai đứa mình ăn một trái cau
Giấu cha giấu mẹ ăn sau bóng dừa.
- Hai đứa mình như cặp cá ở đìa
Ngà y ngao du giỡn bóng, tối lại lìa, trá»i Æ¡i!
Những kiểu câu mở đầu dÆ°á»›i đây xuất hiện rất nhiá»u trong ca dao - dân ca Nam Bá»™:
- Mù u bông trắng lá quắn nhụy huỳnh
- Lầu nà o cao bằng lầu ông Chánh (hoặc ông Phó)
- Ba phen quạ nói vá»›i diá»u
- Nước mắm ngon dầm con cá đối (hoặc con hẹ)
- Phụng hoà ng Ä‘áºu nhánh vông nem (hoặc cẩm lai)
- Sông sâu sóng bủa láng cò
- Bần gie đốm Ä‘áºu sáng ngá»i
- Äá»n cò lên trục kêu vang
- Gió nam non thổi lên hang dế (hoặc hang chuột)
- Khăn rằn nhúng nước ướt mem
- Ghe lên ghe xuống dầm dá».
Toà n bá»™ những hệ thống nhóm chữ, kiểu câu mở đầu đó gắn chặt vá»›i cách phát âm, cách nói, từ ngữ, vá»›i hình ảnh tá»± nhiên và đá»i sống sinh hoạt hằng ngà y của ngÆ°á»i dân Nam Bá»™.
Ca dao – dân ca Nam Bá»™ cÅ©ng có hệ thống biểu trÆ°ng riêng. Chẳng hạn, hình ảnh cá sấu, cá»p là biểu trÆ°ng cho thiên nhiên hoang sÆ¡, dữ dằn trong buổi đầu cha ông ta “hà nh phÆ°Æ¡ng Nam†khai khẩn, mở đất mở nÆ°á»›c: “Tá»›i đây xứ xở lạ lùng/ DÆ°á»›i sông sấu lá»™i, trên rừng cá»p umâ€; con nÆ°á»›c lá»›n - biểu trÆ°ng của những gian nan, vất vả: “Bìm bịp kêu nÆ°á»›c lá»›n anh Æ¡i/ Buôn bán không lá»i chèo chống mải mêâ€; Châu Äốc, Nam Vang - biểu trÆ°ng cho không gian xa xôi: “Anh Ä‘i Châu Äốc, Nam Vang/ Gởi thÆ¡ nhắn lại em khoan có chồngâ€; Äèn cầu tà u - biểu trÆ°ng cho những nÆ¡i phồn hoa đô há»™i: “Äèn cầu tà u ngá»n xanh ngá»n Ä‘á»/ Äèn Mỹ Tho ngá»n tá» ngá»n lu/Anh vá» há»c lấy chữ nhu/ ChÃn trăng em đợi, mÆ°á»i thu em chá»â€(2).
4. Ca dao - dân ca Bắc Bá»™ nhÆ° “hòn đá lăn vạn năm được trau chuốt†và do đó “hÆ¡i thÆ¡ thoải mái ngá»t ngà o, nhÆ° không còn kháºp khiá»…ng chá»— nà o nữa. Tuy nhiên, trong cái trau chuốt nhiá»u khi xảy ra cái khuôn sáo… Cái chất sáng tạo và phát hiện của nghệ thuáºt dÆ°á»ng nhÆ° mòn dần, và đó là nhược Ä‘iểm của nhiá»u bà i ca dao Bắc Bộ†(Xuân Diệu)(3). ThÆ¡ trong ca dao là thÆ¡Â Ä‘iệu nói. Äặc Ä‘iểm của ngôn ngữ ca dao là sá»± kết hợp hà i hòa, nhuần nhuyá»…n giữa ngôn ngữ tá»± nhiên, hà ng ngà y vá»›i ngôn ngữ thÆ¡. “Sá»± tá»± do do hóaâ€nà y của sáng tác dân gian, nếu nhìn từ góc Ä‘á»™ thi pháp văn há»c viết, có nhà nghiên cứu xem là nhược Ä‘iểm vá» cách luáºt, vá» vị trà gieo vần của thÆ¡ ca, thì đó lại là sức mạnh, cái duyên, cái đẹp của ca dao. Trong quá trình “hà nh phÆ°Æ¡ng Namâ€, “từ thuở mang gÆ°Æ¡m†và mang văn hóa “đi mở nÆ°á»›câ€(Huỳnh Văn Nghệ), cà ng xuôi vá» phÆ°Æ¡ng Nam, ngôn ngữ ca dao cà ng Ä‘áºm, cà ng in rõ hÆ¡n dấu ấn của ngôn ngữ Ä‘á»i thÆ°á»ng, ngôn ngữ tá»± nhiên hà ng ngà y, là m rõ hÆ¡n chủ thể phát ngôn, tiếng nói bên trong của chủ thể trữ tình trong những bối cảnh, trÆ°á»ng hợp sá» dụng cụ thể ở má»™t thể loại sáng tác dân gian mà dấu ấn cá nhân vốn chÆ°a được chú ý đúng mức. Ca dao Nam Bá»™ không thiếu những câu óng ả, chải chuốt, nhÆ°ng mức Ä‘á»™ và liá»u lượng không nhiá»u nhÆ° trong ca dao Bắc Bá»™. Khác vá»›i ca dao Bắc Bá»™ đã đạt đến hình thức cổ Ä‘iển trong các phÆ°Æ¡ng tiện và hình thức diá»…n tả, nhiá»u câu ca dao Nam Bá»™ nhÆ° những lá»i nói nôm na, câu nói trong sinh hoạt hà ng ngà y Ä‘i thẳng và o. TÃnh cách, cách sống của ngÆ°á»i Nam Bá»™ góp phần không nhá» là m cho ngôn ngữ sinh há»at giản dị, tá»± nhiên Ä‘á»i thÆ°á»ng hoạt Ä‘á»™ng mạnh mẽ hÆ¡n ngôn ngữ thi ca trong ca dao. Thá»±c tế nà y, má»™t mặt giúp ca dao Nam Bá»™ có thể tiến xa và o lÄ©nh vá»±c hiện thá»±c của tâm trạng, mặt khác là m cho không Ãt câu ca dao chÆ°a được trau chuốt, gá»t giÅ©a nhiá»u. Äây là nguyên nhân là m cho không Ãt ngÆ°á»i nghiên cứu cho rằng ca dao - dân ca Nam Bá»™ không có giá trị cao vá» mặt nghệ thuáºt nhÆ° ca dao – dân ca các miá»n ngoà i. Thá»±c ra vấn Ä‘á» không Ä‘Æ¡n giản nhÆ° váºy. Cần chú ý, xu hÆ°á»›ng thẩm mỹ của ngÆ°á»i dân Nam Bá»™ là thÃch hÆ°á»›ng vá» sá»± giản dị, chân thá»±c trong ná»™i dung cÅ©ng nhÆ° hình thức thể hiện các đối tượng, hiện tượng, thÃch nói những gì chân thá»±c và thÃch cách nói giản dị, phù hợp vá»›i tâm tÆ° tình cảm má»i ngÆ°á»i vùng đất nà y. ChÃnh ngôn ngữ má»™c mạc, chân chất, có khi gồ ghá» nhÆ° lá»i nói thÆ°á»ng, nhiá»u khi lại thà nh cái duyên giãi bà y, “nâng cấp†tÃnh thÆ¡, tạo  những ấn tượng thÆ¡ ca khó phai má», nghe má»™t lần là thÆ°Æ¡ng là nhá»›:
Hòn đá lăn nghiêng
Hòn đá lăn ngá»a
Khen ai khéo sá»a
Hòn đá nó lăn méo
Tôi thấy không có khéo
Tôi sá»a cho hòn đá nó lăn nghiêng
Tôi thấy không có duyên
Tôi sá»a hòn đá nó lăn đứng
Tôi thấy không có xứng
Tôi sá»a hòn đá nó lăn dẹp
Tôi thấy không có đẹp
Tôi sá»a hòn đá lăn tròn
Æ i nà y báºu cô Hai mình Æ¡i
Dù cho sông cạn đá mòn
Giáºn thì qua nói váºy, chứ dạ còn thÆ°Æ¡ng em.
Má»™t Ä‘iá»u cần lÆ°u ý nữa là , do tác Ä‘á»™ng của môi trÆ°á»ng diá»…n xÆ°á»›ng trên sông nÆ°á»›c, đồng ruá»™ng mênh mông, má»—i dòng thÆ¡ của những câu hò chèo ghe, hò cấy, v.v… có thể kéo rất dà i từ 9 đến hÆ¡n 20 âm tiết, vần và nhịp của các âm tiết đó có vẻ khá trúc trắc nhÆ°ng tạo ấn tượng rõ rệt:
- Anh xách cây mác nhỠanh ra trước ngõ đốn cây tre đỠlà m cái thang nhỠbắc từ ngõ anh đến ngõ em
Tay anh gõ cắc cắc, anh ngoắc em ra
Em nói: Em thÆ°Æ¡ng anh em đợi em chá»
Sao anh bối rối như cỠbị vây?
- Phụ mẫu đánh em quằn quại treo tại ngá»n cây dÆ°Æ¡ng
Phụ mẫu biểu em từ ai em từ đặng, chứ ngÆ°á»i thÆ°Æ¡ng em không từ.
- Sáng mai tôi ngủ dáºy, tôi súc miệng, tôi rá»a  mặt
Tôi vô trong nhà , tôi lấy chìa khóa, tôi mở cái rương
Tôi lấy năm quan tiá»n, Ä‘em ra ngoà i chợ, mua xấp vải nhiá»…u, chạy tắt vá» nhÃ
Con Hai cắt
Con Ba may
Con TÆ° viá»n
Con Năm đột
Con Sáu đơm nút
Con Bảy vắt khuy
Con Tám nÃu
Con ChÃn trì
Bá»› MÆ°á»i Æ¡i, sao em để váºy, còn gì áo anh!
CÅ©ng trong bối cảnh diá»…n xÆ°á»›ng, vá»›i tác Ä‘á»™ng của thanh Ä‘iệu, đặc thù ngữ âm địa phÆ°Æ¡ng, lá»i của những bà i ca luôn có sá»± biến hóa sống Ä‘á»™ng. Chẳng hạn, lá»i bà i ca “Cầu cao, ván yếu, gió rung/ Anh Ä‘i không đặng cáºy cùng có emâ€, chà ng trai Nam Bá»™ dà dá»m hát thà nh “Cầu cao, ván yếu, giò run/ Anh Ä‘i không đặng cáºy cùng có emâ€. Chú ý đến sá»± tác Ä‘á»™ng của môi trÆ°á»ng diá»…n xÆ°á»›ng, bối cảnh sá» dụng, sẽ có sá»± giải thÃch thoả đáng hÆ¡n những trÆ°á»ng hợp nhÆ° thế.
5. Má»™t đặc Ä‘iểm nổi báºt nữa là : Ngôn ngữ, cách nói của ca dao - dân ca Nam Bá»™ thÆ°á»ng biểu hiện ở hai cá»±c. Má»™t cá»±c là  nhá» nhẹ, hiá»n là nh, dá»… thÆ°Æ¡ng :
- Trông lên chữ ứ
Ngó xuống chữ ư
Anh thương em, thủng thẳng em ừ
Anh đừng thương vội, phụ mẫu từ nghĩa em.
- Nước chảy liu riu
Lục bình trôi lÃu rÃu
Anh thấy em nhá» xÃu anh thÆ°Æ¡ng.
Hãy chú ý những chữ ứ, Æ°, ừ, từ và  liu riu, lÃu rÃu, nhá» xÃu. Giá»ng tâm tình rất nhá» nhẹ, duyên dáng và sâu lắng. Äiá»u ấy cÅ©ng thể hiện cả trong cách xÆ°ng há»™. Chẳng hạn, ở Nam Bá»™, vá» phÃa bên ngoại, em hoặc chị ruá»™tcủa mẹ Ä‘á»u được gá»i là  dì; em hoặc anh ruá»™t của mẹ Ä‘á»u được gá»i là  cáºu. Äể tạo thân máºt khi nói vá»›i cháu, cô hay dì thÆ°á»ng xÆ°ng tên hoặc thứ của mình mà không xÆ°ng là “cô Haiâ€, “dì Út†và gá»i cháu là “conâ€, hoặc “hai đứaâ€, “mấy đứaâ€. Nhà thÆ¡ Xuân Diệu nháºn xét: “Nam Bá»™ giá»ng nói nhẹ trong hÆ¡n, Ä‘iệu hát thanh thú hÆ¡n. Chủ quan tôi, tôi nháºn thấy câu ca dao Nam Bá»™ có má»™t dáng trong trẻo, là nh hiá»nâ€(4). Sắc thái tình cảm đó rất phù hợp vá»›i tâm trạng của hỠ– tâm trạng của những ngÆ°á»i dân nghèo khổ, phiêu bạt, phải rá»i bá» quê cha đất tổ ở miá»n Trung, miá»n Bắc và o phÆ°Æ¡ng Nam mở đất, tìm má»™t phÆ°Æ¡ng trá»i má»›i, để mong tháo bá» những thiết chế của xã há»™i phong kiến trên cổ, bÆ°á»›c ra khá»i cuốn sổ Ä‘inh nặng nhÆ° gông cùm phủ trên mái nhà nhá» bé của mình, hoặc muốn lùi xa binh lá»a phân tranh đẫm máu của táºp Ä‘oà n phong kiến Trịnh - Nguyá»…n. NgÆ°á»i dân Nam Bá»™ rất quý trá»ng Ä‘á»i sống tình cảm, tình nghÄ©a, nhạy cảm vá»›i sá»± dịu dà ng, má»m mại, duyên dáng, đầy tình nhân ái của con ngÆ°á»i và ngôn ngữ Việt Nam.
Cá»±c thứ hai là chất sống xông xáo, phóng túng, trẻ trung, hà i hÆ°á»›c. Äiá»u nà y vừa phù hợp vá»›i tâm là tÃnh cách con ngÆ°á»i ; vừa phù hợp vá»›i phong cách sinh hoạt xã há»™i ở Nam Bá»™. Vá»›i ngÆ°á»i Vệt Nam Bá»™ và những di dân khác tại đây, cuá»™c sống trên vùng sông nÆ°á»›c, ruá»™ng đồng, miệt vÆ°á»n mênh mông Ä‘em đến sá»± tá»± do, thoát khá»i những qui Æ°á»›c, rà ng buá»™c nặng ná» truyá»n thống vốn tồn tại ở những trung tâm có bá» dà y lịch sá» nhÆ° Bắc Bá»™ và Trung Bá»™. NgÆ°á»i dân Nam Bá»™ yêu ra yêu, ghét ra ghét, cá»±c nà o cÅ©ng sống hết mình. Cuá»™c Ä‘á»i hỠđã chứng tá» sá»± yêu trá»ng nghÄ©a khÃ, Æ°a tá»± do, thÃch tung hoà nh ngang dá»c, Ä‘á» cao trung hiếu, tiết nghÄ©a,  bản lÄ©nh cứng cá»i, táo bạo  được hình thà nh trong cuá»™c đấu tranh không ngừng không nghỉ trÆ°á»›c má»™t thiên nhiên hoang vu, dữ dằn trong những buổi đầu mở đất và trÆ°á»›c má»™t thá»±c tế lịch sá» ngà y cà ng phức tạp dÆ°á»›i chế Ä‘á»™ phong kiến - thá»±c dân: “Trá»i sanh cây cứng lá dai/ Gió lay mặc gió, chiá»u ai không chiá»uâ€. CÅ©ng vì váºy ca dao - dân ca Nam Bá»™ mang phong cách ngôn ngữ mạnh mẽ, xông xáo, bá»™c trá»±c, đầy sức sống và cÅ©ng đầy dà dá»m, hà i hÆ°á»›c :
- Con ếch ngồi dựa gốc bưng
Nó kêu cái quệt biểu ưng cho rồi.
- Anh vỠem nắm vạt áo em la là ng
Phải bỠchữ thương chữ nhớ giữa đà ng cho em.
- Äau tÆ°Æ¡ng tÆ° đắp chiếu nằm liá»u
Chá» em không tá»›i bốn giá» chiá»u anh tắt hÆ¡i.
Ngôn ngữ biểu hiện tình yêu của các chà ng trai Nam Bá»™ giản dị, chân thá»±c. Há» tâm sá»± : “Lòng em ở thẳng nhÆ° Ä‘á»n lên dâyâ€, “Liệu sao em liệu thÆ°Æ¡ng thầm khó thÆ°Æ¡ngâ€, “Em nói rồi anh cÅ©ng vá»t miệng nói theoâ€. Yêu nhau là “Cẳng bÆ°á»›c tá»›i miệng lại chà o liá»nâ€, “Dao phay ká» cổ máu đổ anh không mà ng/ Chết anh chịu chết buông nà ng anh không buôngâ€, “ThÆ°Æ¡ng mình chặt tóc mình thá»/ Chỉ trá»i vạch đất chá»› há» bá» nhauâ€.
Ngôn ngữ ca dao - dân ca Nam Bá»™ Ä‘áºp mạnh và o các giác quan ngÆ°á»i nghe. Chẳng hạn, tiếng trống Ä‘iểm “Trống Ä‘iểm ba nhịp sáu ình ìnhâ€, cây Ä‘á»n cò “Äứt dây cái bá»±t quên hò xá»± xangâ€. Hà ng loạt danh từ, Ä‘á»™ng từ có tÃnh từ mức Ä‘á»™ kèm theo để diá»…n tả chÃnh xác hÆ¡n, mạnh mẽ hÆ¡n : “trá»i sáng phứtâ€, “áo rách teâ€, “khăn Æ°á»›t memâ€, “yêu đạiâ€, “kêu đạiâ€, “thÆ°Æ¡ng quấn, thÆ°Æ¡ng quýtâ€, “bá»±c Ä‘Ã quá bá»±câ€, “căm đã quá cămâ€, “ốm nhom ốm nháchâ€, “chiá»u ai không chiá»uâ€, v.v… Mức Ä‘á»™ đặc tả của ngôn ngữ ca dao – dân ca Nam Bá»™ rất cao. Nghệ sÄ© dân gian luôn Ä‘i và o chÃnh mình, gợi ra những “tà i nguyên†thi ca của tâm trạng. Con ngÆ°á»i nhÆ° muốn nói đến đáy, đến táºn cùng gan ruá»™t, và hÆ¡n cả thế, các trạng thái cảm xúc bằng những từ ngữ ngỡ nhÆ° không gì giản dị hÆ¡n, nhÆ°ng có sức tác Ä‘á»™ng mạnh mẽ. Nói được nhÆ° thế, tâm sá»±,  cô Ä‘Æ¡n má»›i đủ lá»›n, ná»—i niá»m má»›i đủ cụ thể hóa, đủ thà nh hình, đủ giãi bà y. Nói được nhÆ° thế, má»›i khá»i bứt rứt, má»›i đến Ä‘iá»u :
- Tui than với anh hết sức, tui cũng dứt hết mình
Thiếu Ä‘iá»u cắt ruá»™t trao cho mình, thấy chÆ°a?
- Äêm khuya con gà gáy vang trá»i
Bầm gan nát ruá»™t nhá»› lá»i anh than.
- Anh mất cây hộp quẹt bực đà quá bực
Anh giang tay đấm ngực, căm đã quá căm
ÄÅ©a so le đôi chiếc khó cầm
Liệu sao em liệu, thương thầm khó thương.
ChÃnh vì không bị gò bó nhiá»u và o khuôn mẫu của những Æ°á»›c lệ, nên ca dao – dân ca Nam Bá»™ có khả năng rá»™ng mở, tạo nên và sá» dụng những từ ngữ đầy sáng tạo:
- Hột châu nhỠxuống kẹt rà o
Thò tay em lượm, phụ mẫu chà o em buông.
- Luỵ chan chan đưa chà ng xuống vịnh
Em trở lên vỠthỠbịnh tương tư
- Anh nói ra thì té lẽ biểu bà i.
ThÆ°Æ¡ng vợ nhà hai mÆ°Æ¡i chÃn bữa, nhÃn ná»a ngà y thÆ°Æ¡ng em.
Với tà i thẩm âm kì diệu và vốn ngôn ngữ già u có, hỠđã lắng nghe và diễn tả được một cách đặc sắc những âm thanh của tự nhiên, của tâm trạng. Có bao nhiêu tiếng gió thổi trong những bà i ca:
- Gió thổi rao rao lòng anh đau dạ anh đớn,
- Gió thổi re re cây tre trộ nguyệt
Anh có thương em từ biệt chốn nà y,
- Gió đùng đùng mưa dăng lá hẹ
Cảm thương nà y có mẹ không cha.
- Gió hiu hiu chÃn chiá»u ruá»™t thắt
Nhìn sao bên bắc, nước mắt chảy bên dòng
Ai xui chi những vợ vợ chồng chồng
Biết đây với đó dây tơ hồng có se?
Bao nhiêu tiếng nÆ°á»›c chảy: “NÆ°á»›c chảy liu riuâ€, “NÆ°á»›c chảy ro roâ€, “NÆ°á»›c chảy re reâ€, “NÆ°á»›c chảy bon bonâ€â€¦ Bao nhiêu âm thanh của thiên nhiên, của ná»—i lòng thổn thức: “Chim kêu dÆ°á»›i suối tang tìnhâ€, “Con chim kêu thÆ°Æ¡ngâ€, “Con gà gáy nhá»›â€, “con dế ngâm sầuâ€â€¦
Thiên nhiên già u có, trù phú; ngÆ°á»i Nam Bá»™ cởi mở, phóng khoáng, có riêng “hệ đếm†của mình: “Má»™t chục mÆ°á»i tám trái xoà iâ€.
6. Ca dao là “ThÆ¡ của má»i nhà †(Xuân Diệu). Ca dao Nam Bá»™ nói riêng, cả nÆ°á»›c nói chung, là những tượng Ä‘Ã i bất hủ vá» tâm hồn, trái tim, tà i năng của nhân dân. Ngôn ngữ của ca dao - dân ca là lá»i Ä‘á» tá»±a rất sinh Ä‘á»™ng cho tÆ° duy, tâm hồn, ngôn ngữ của nhân dân các miá»n trên Tổ quốc. Ca dao - dân ca Nam Bá»™ đã góp phần nuôi dưỡng những nhà thÆ¡ đất Äồng Nai – Gia Äịnh nhÆ° Nguyá»…n Äình Chiểu, Bùi Hữu NghÄ©a, Hồ Huân Nghiệp, những nghệ sÄ© tà i danh của âm nhạc truyá»n thống nhÆ° Trần Văn Khê, Cao Văn Lầu, Nguyá»…n VÄ©nh Bảo…Dá»… hiểu vì sao ca dao Nam Bá»™ đến nay vẫn sống trong các bối cảnh sinh Ä‘á»™ng khác nhau của Ä‘á»i sống nhân dân, Ä‘i và o nhiá»u ca từ của những bà i ca vá»ng cổ, những trang văn của các nhà văn.  “Ca dao tá»± vạch cho mình má»™t lối Ä‘i, dẫu không hà o nhoáng song hết sức hiên ngang, hết sức Ä‘á»™c láºp. Phát sinh vì dân tá»™c, sống còn nhá» dân tá»™c, ca dao là kết tinh thuần túy của tinh thần dân tá»™câ€(5). Tìm vá» cá»™i nguồn ngôn ngữ ca dao – dân ca Nam Bá»™, sẽ tìm được nhiá»u minh chứng, nhiá»u bà i há»c vá» sá»± sá»± giáu có, trong sáng của tiếng Việt, vá» tình yêu tiếng mẹ đẻ, tiếng dân tá»™c. Bởi vì đó là “tiếng nói của quần chúng nhân dân đầy tình cảm, hình ảnh, mà u sắc và âm Ä‘iệu hồn nhiên, ngá»™ nghÄ©nh và đầy ý nghÄ©a†(Phạm Văn Äồng).
B. M. N.
(*) Khoa Ngữ văn, TrÆ°á»ng Äại há»c SÆ° phạm TP. Hồ Chà Minh
Chú thÃch:
(1). Tuyển táºp Mác – Ä‚ngghen, táºp II, Nxb Sá»± tháºt, H., 1981, tr. 515.
(2). Xem thêm: Trần Văn  Nam (1999), à nghĩa biểu trưng của từ chỉ địa danh trong ca dao Nam Bộ, Tạp chà Văn hóa dân gian, số 4, tr. 49-53.
(3), (4) Xuân Diệu (1979), Lượng thông tin và những kỹ sư tâm hồn ấy, Nxb Tác phẩm mới, tr. 176, 178.
(5). Thuần Phong (1970), Ca dao giảng luáºn, Nxb à Châu, Sà i Gòn. |