“LƯỢC ÄỒ†VÄ‚N HỌC QUá»C NGá»® VIỆT NAM `NHÃŒN TỪ QUà TRÃŒNH HÃŒNH THÀNH VÀ TÆ¯Æ NG TÃC THỂ LOẠI (tiếp theo)- NGUYỄN THÀNH THI |
周一, 2013年 04月 29日 05:15 |
  Colour Studies, Wassily Kandinsky, 1913.  Â
1. Trong bà i “Lược đồ†văn há»c quốc ngữ Việt Nam nhìn từ quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại[1], sau khi Ä‘Æ°a ra má»™t cách hiểu vá» thể loại và tÆ°Æ¡ng tác thể loại, chúng tôi đã táºp trung mô tả má»™t số biểu hiện cụ thể của quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại trong văn há»c quốc ngữ Việt Nam. Quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại ấy thÆ°á»ng xuyên được đặt trong bối cảnh cụ thể lịch sá», văn hóa xã há»™i Việt Nam (từ cuối thế kỉ XIX đến đầu thế kỉ XXI). Phần tiếp theo của bà i viết nà y, sẽ táºp trung mô tả những Ä‘á»™t phá kÄ© thuáºt và thà nh tá»±u quan trá»ng của văn há»c quốc ngữ Việt Nam từ góc nhìn tÆ°Æ¡ng tác thể loại, trên cÆ¡ sở đó Ä‘á» xuất thêm má»™t cách Ä‘á»c lịch sá» văn há»c nÆ°á»›c nhà .  2.1. Những Ä‘á»™t phá kÄ© thuáºt và thà nh tá»±u cách tân thể loại trong thÆ¡ 2.1.1. TrÆ°á»›c 1946: Biểu hiện táºp trung nhất cho những ná»— lá»±c cách tân thÆ¡ quốc ngữ của Tản Äà và các nhà thÆ¡ thế hệ trÆ°á»›c 1932 là những sáng tác phóng túng, đầy cảm hứng lãng mạn mà tiêu biểu là bà i thÆ¡ Hầu trá»i của ông. Bà i thÆ¡ Tình già của Phan Khôi có ý nghÄ©a đánh má»™t dấu mốc khởi đầu cho phong trà o ThÆ¡ má»›i, còn những Ä‘á»™t phá kÄ© thuáºt, là m nên sá»± chiến thắng đầy tÃnh thuyết phục cho phong trà o thÆ¡ nà y thuá»™c vá» Mấy vần thÆ¡ của Thế Lữ. Sau đó vá»›i ThÆ¡ thÆ¡, Xuân Diệu tiếp tục tạo những Ä‘á»™t phá má»›i. NhÆ°ng, cái má»›i của Mấy vần thÆ¡ và ThÆ¡ thÆ¡ Ä‘á»u trong khuôn khổ của thÆ¡ lãng mạn. Những thể nghiệm tìm tòi tiếp theo và o cuối tháºp niên ba mÆ°Æ¡i, đầu tháºp niên bốn mÆ°Æ¡i của Nguyá»…n Xuân Sanh và nhóm Xuân Thu nhã táºp, VÅ© Hoà ng ChÆ°Æ¡ng, Äinh Hùng,… đặc biệt là Hà n Mặc Tá» vá»›i táºp Äau thÆ°Æ¡ng (ThÆ¡ Ä‘iên) và BÃch Khê vá»›i táºp Tinh huyết, Tinh hoa,… sẽ còn đẩy ThÆ¡ má»›i Ä‘i xa hÆ¡n nữa. Trong quá trình hình thà nh, tÆ°Æ¡ng tác thể loại, nhìn từ hà nh trình thÆ¡ của má»—i tác giả, trong số các nhà ThÆ¡ má»›i, Hà n Mặc Tá» là má»™t trÆ°á»ng hợp rất đặc biệt. Trên con Ä‘Æ°á»ng thÆ¡ của ông, ngÆ°á»i ta có thể hình dung ra được cả má»™t hà nh trình thể loại, má»™t quá trình hiện đại hóa thÆ¡ Việt. ThÆ¡ Hà n Mặc TỠđã Ä‘i từ thÆ¡ cổ Ä‘iển (thÆ¡ ÄÆ°á»ng luáºt: Lệ Thanh thi táºp) qua thÆ¡ lãng mạn (Gái quê, ChÆ¡i giữa mùa trăng), đến thÆ¡ tượng trÆ°ng, siêu thá»±c (Äau thÆ°Æ¡ng, Thượng thanh khÃ). Trong quá trình tÆ°Æ¡ng tác của các thể thÆ¡, đáng chú ý là quá trình xây dá»±ng mô hình cấu trúc câu thÆ¡, dòng thÆ¡ hiện đại. Äể có được thể thÆ¡ tá»± do, thÆ¡ tám chữ, má»m mại, tinh tế, uyển chuyển thá»i ThÆ¡ má»›i chÃn rá»™, thÆ¡ quốc ngữ Việt Nam đã phải trải qua má»™t chặng Ä‘Æ°á»ng tÆ°Æ¡ng tác, thể nghiệm không chút dá»… dà ng. Các thể thÆ¡ hiện đại phÆ°Æ¡ng Tây (chủ yếu là thÆ¡ của ngÆ°á»i Pháp) được các thi sÄ© Tây há»c tiếp nháºn qua nguyên bản hay theo con Ä‘Æ°á»ng dịch thuáºt, đã tÆ°Æ¡ng tác vá»›i thÆ¡ hát nói, từ khúc và các thể thÆ¡ truyá»n thống của ngÆ°á»i Việt để định dạng, “cách luáºt†hóa thà nh các thể ThÆ¡ má»›i Việt Nam. Trong quá trình tÆ°Æ¡ng tác nà y, rất nhiá»u khả năng là thÆ¡ ná»™i – hát nói và từ khúc – được tổng hợp chủ yếu vá»›i má»™t số thể thÆ¡ ngoại tÆ°Æ¡ng ứng để phân nhánh thà nh thÆ¡ tám chữ và thÆ¡ tá»± do. CÅ©ng nhÆ° váºy, thÆ¡ ná»™i – thÆ¡ ngÅ© ngôn, thất ngôn – được tổng hợp chủ yếu vá»›i má»™t số thể thÆ¡ ngoại tÆ°Æ¡ng ứng khác để luáºt hóa thà nh thÆ¡ năm chữ, bảy chữ trong phong trà o ThÆ¡ má»›i Việt Nam. Trên chặng Ä‘Æ°á»ng ấy ta thấy, đối vá»›i thÆ¡ tá»± do, có má»™t mối liên hệ giữa lối viết câu song thất lục bát được “văn xuôi†hóa thuần túy hình thức của TrÆ°Æ¡ng Minh Ký (ChÆ° quấc thại há»™i, bản in 1896) vá»›i dòng thÆ¡ từ khúc co duá»—i tá»± do, nhịp nhà ng và bắt đầu có dấu hiệu “vắt dòng†kiểu: “Cá»a Ä‘á»™ng/ Äầu non/ ÄÆ°á»ng lối cÅ©/ Nghìn năm thÆ¡ thẩn bóng trăng chÆ¡i.†(Tống biệt) của Tản Äà và câu thÆ¡ đầy chất khẩu ngữ khởi đầu phong trà o ThÆ¡ má»›i của Phan Khôi (Tình già ), câu thÆ¡ tá»± do “điệu nói†của Xuân Diệu, VÅ© Hoà ng ChÆ°Æ¡ng (kiểu Vá»™i và ng, ThÆ¡ say), câu thÆ¡ “văn xuôi†đầy chất thÆ¡ của Hà n Mặc Tá» khi ThÆ¡ má»›i đã chÃn rá»™ (kiểu ChÆ¡i giữa mùa trăng),.... Äối vá»›i các thể ThÆ¡ má»›i được “cách luáºt†hóa nhÆ° thÆ¡ năm chữ, bảy chữ, tám chữ,… cÅ©ng có má»™t mối liên hệ nhÆ° váºy, nhÆ°ng khó thấy hÆ¡n. Chẳng hạn từ câu thÆ¡ “văn xuôi†kết hợp bốn chữ, năm chữ, bảy chữ, tám chữ,… (có vần) trong Tình già của Phan Khôi đến thÆ¡ tám chữ của Thế Lữ (Nhá»› rừng), của Xuân Diệu (TÆ°Æ¡ng tÆ°, chiá»u; Thanh niên), Tế Hanh (Quê hÆ°Æ¡ng) rồi đến câu thÆ¡ tám chữ của BÃch Khê (Tranh lõa thể, Nhạc, Duy tân), câu thÆ¡ tám chữ đã Ä‘i má»™t hà nh trình tÆ°Æ¡ng tác vá»›i câu văn xuôi để tổng hợp thà nh loại hình câu thÆ¡ hoặc vắt dòng, hoặc cắt nhá» dòng thÆ¡ má»™t cách đầy duy cảm hoặc duy lÃ, nhằm thá»±c hiện sứ mệnh thÆ¡ từ lãng mạn, qua tượng trÆ°ng, đến siêu thá»±c[2]. TÆ°Æ¡ng tá»±, thÆ¡ bảy chữ từ câu thÆ¡ Hầu trá»i của Tản Äà đến câu thÆ¡ Trà ng giang của Huy Cáºn, ThÆ¡ duyên của Xuân Diệu; thÆ¡ năm chữ có cá»™i rá»… từ vè truyá»n thống đến Ông đồ của VÅ© Äình Liên, sang câu thÆ¡ năm chữ của Hà n Mặc Tá», BÃch Khê (Xuân tượng trÆ°ng),… cÅ©ng đã Ä‘i được má»™t hà nh trình cách tân có ý nghÄ©a. 2.1.2. Sau 1986: Bên cạnh những thể nghiệm mang tÃnh Ä‘á»™t phá vá» thể tà i cho thÆ¡ Việt nhÆ° thÆ¡ trữ tình chÃnh trị (Tố Hữu), thÆ¡ trữ tình chÃnh luáºn (Huy Cáºn, Chế Lan Viên, Nguyá»…n Khoa Äiá»m,…), thÆ¡ chÃnh luáºn (Chế Lan Viên), trÆ°á»ng ca (Hữu Thỉnh, Thanh Thảo, Trần Äăng Khoa, Trần Mạnh Hảo,…) trong văn há»c những năm đầu thá»i háºu chiến; những trăn trở và đổi má»›i cái tôi trữ tình trong thÆ¡ thế hệ thÆ¡ trẻ chống MÄ© (thÆ¡ của Nguyá»…n Duy, Xuân Quỳnh, à Nhi, Phan Thị Thanh Nhà n,…), rất đáng lÆ°u ý đến hai hiện tượng: thÆ¡ tượng trÆ°ng, siêu thá»±c vá»›i sá»± đứt Ä‘oạn, tiếp nối của nó và thÆ¡ thể nghiệm theo tinh thần hiện đại, háºu hiện đại, và o những năm đầu thế kỉ XXI. Sẽ còn quá sá»›m sủa nếu nói đến thÆ¡ thể nghiệm theo tinh thần hiện đại, háºu hiện đại, nhÆ°ng không thể không ghi nháºn hiện tượng thÆ¡ nà y trong hà nh trình váºn Ä‘á»™ng của thÆ¡ Việt Nam (và dụ: không thể không kể đến những cố gắng thể nghiệm đổi má»›i ná»™i dung và phÆ°Æ¡ng thức trữ tình thÆ¡ của Lê Äạt trong táºp Bóng chữ, của Ly Hoà ng Ly trong táºp Lô lô, hay những tuyên ngôn nghệ thuáºt của má»™t số nhóm thÆ¡ nhÆ° nhóm Mở miệng, Ngá»±a trá»i…). Ở đây chỉ xin nói thêm vá» hiện tượng thÆ¡ tượng trÆ°ng, siêu thá»±c – sá»± đứt Ä‘oạn và tiếp nối xét từ mặt thể loại thÆ¡. Những thể nghiệm của Hà n Mặc Tá», BÃch Khê, của Nguyá»…n Xuân Sanh và nhóm Xuân thu nhã táºp, của VÅ© Hoà ng ChÆ°Æ¡ng, Trần Dần và nhóm ThÆ¡ tượng trÆ°ng và o cuối tháºp niên ba mÆ°Æ¡i, đầu tháºp niên bốn mÆ°Æ¡i chá»±ng lại bởi ná»n văn há»c chuyển thá»i kì và tÃnh chất. Ở phÃa Bắc “giá»›i tuyếnâ€, ThÆ¡ Việt Nam từ 1946 đến Ãt năm trÆ°á»›c 1986 vẫn có những thể nghiệm âm thầm, song không có Ä‘iá»u kiện phát huy ảnh hưởng hay tạo những thế năng tÆ°Æ¡ng tác thể loại. Những thể nghiệm cách tân thÆ¡ của Nguyá»…n Äình Thi (thÆ¡ không vần nhÆ° Không nói; thÆ¡ văn xuôi nhÆ° Hoa chua me đất), Hữu Loan (thÆ¡ báºc thang) Ä‘á»u bị phê phán và mai má»™t, lãng quên. Những ná»— lá»±c của Hoà ng Cầm (từ Vá» Kinh Bắc đến MÆ°a Thuáºn Thà nh) Ä‘á»u không phát huy được ảnh hưởng đáng kể vá»›i xu hÆ°á»›ng thÆ¡ cách mạng, chÃnh trị và quần chúng hóa Ä‘ang thịnh hà nh, “chÃnh thốngâ€Â suốt mấy tháºp niên. Các nhà thÆ¡ được kêu gá»i và khÃch lệ trở vá» vá»›i hình thức thÆ¡ “dân tá»™câ€, “quần chúngâ€, thÆ¡ “hay trên cÆ¡ sở ca daoâ€. ThÆ¡ chống Pháp chống Mỹ có rất nhiá»u bà i hay, sâu sắc, cảm Ä‘á»™ng nhÆ°ng nhìn chung không có Ä‘iá»u kiện cách tân, nên có không nhiá»u[3] thà nh tá»±u đổi má»›i vá» hình thức.  Tuy váºy, những thể nghiệm lặng lẽ của má»™t số nhà thÆ¡ trong thá»i Ä‘oạn nà y cÅ©ng có ý nghÄ©a chuẩn bị cho mùa gặt đổi má»›i thÆ¡ Việt từ tháºp niên 80 thế kỉ trÆ°á»›c đến nay. Chẳng hạn, chỉ nhìn và o quá trình thể nghiệm thÆ¡ của riêng Trần Dần, ta cÅ©ng thấy Ä‘iá»u đó. Nhất định thắng là bà i thÆ¡ trữ tình chÃnh luáºn trÆ°á»ng thiên; Äi! Việt Bắc (Bà i thÆ¡ Việt Bắc) là má»™t bản trÆ°á»ng ca dùng hình thức câu thÆ¡ báºc thang kiểu nhÆ° thÆ¡ Maiakovski, viết năm 1957, in năm1991. Cổng tỉnh – nhÆ° cách gá»i của Trần Dần – là tác phẩm “thÆ¡-tiểu thuyết†(viết năm 1959, in năm 1994). Trần Dần còn thể nghiệm cả những mô thức thÆ¡ khá má»›i mẻ mà ông gá»i là “thÆ¡-hồi kÆ(Con trắng), “nháºt kÃ-thơ†(Äá»™ng đất tinh thần), “hùng ca lụa†(177 cảnh, in năm 1974), “thÆ¡ thị giác†(ThÆ¡ không lá»i – Mây không lá»i 1976-1978), “thÆ¡ mi ni†(ThÆ¡ mi ni, 1987), v.v. Những thể nghiệm thÆ¡ của Lê Äạt trong táºp Bóng chữ (1994) cÅ©ng tạo được tiếng vang dà i trong dÆ° luáºn. Khác vá»›i Trần Dần và Lê Äạt, Hoà ng Cầm không quan tâm nhiá»u đến đổi má»›i hình thức thÆ¡ mà chú ý nhiá»u đến đổi má»›i tÆ° duy thÆ¡, hình ảnh, liên tưởng thÆ¡, để tạo má»™t thế giá»›i thÆ¡ già u ẩn ngữ. Những đổi má»›i nà y của thÆ¡ Hoà ng Cầm, xét trong tiến trình thi ca Việt Nam sau 1945, là khá sá»›m sủa: bắt đầu từ táºp thÆ¡ Vá» Kinh Bắc (được viết và o cuối năm 1959, đầu năm 1960). ChÆ°a thể nói rằng những thể nghiệm thÆ¡ của các tác giả nà y là đã tháºt sá»± thà nh công và có ảnh hưởng nhiá»u đến các nhà thÆ¡ Việt – thá»i gian và công chúng văn há»c tÆ°Æ¡ng lai sẽ phán xét công bằng – nhÆ°ng những cố gắng Ä‘i trÆ°á»›c thá»i đại của các ông có thể xem nhÆ° má»™t sá»± chuẩn bị, tÃch lÅ©y kinh nghiệm và bÆ°á»›c đầu tạo ra được má»™t số mô hình thể loại có Ãch đối vá»›i thÆ¡ trẻ thá»i đổi má»›i. Ở phÃa Nam “giá»›i tuyếnâ€, thÆ¡ siêu thá»±c vẫn phát triển vá»›i nhiá»u Ä‘á»™t phá: thÆ¡ siêu thá»±c của Ngô Kha, Trần Và ng Sao, ca từ – thÆ¡ siêu thá»±c của Trịnh Công SÆ¡n, thÆ¡ siêu thá»±c của Bùi Giáng,… Sau năm 1975, đặc biệt, má»™t mặt chịu tác Ä‘á»™ng của Ä‘á»i sống háºu chiến, của nhu cầu nhìn lại, suy ngẫm vá» cuá»™c chiến tranh từ Ä‘iểm nhìn của từng chủ thể sáng tạo, mặt khác chịu tÆ°Æ¡ng tác của các loại hình tá»± sá»±, nhất là “tá»± sá»± cỡ lá»›nâ€, trÆ°á»ng ca hiện đại Việt Nam chÃn rá»™ vá»›i ánh hồi quang muôn mà u vá» cuá»™c chiến tranh nhân dân bi tráng mà toà n dân tá»™c, má»—i gia đình, má»—i cá nhân đã Ä‘i qua. NhÆ°ng những tia hồi quang ấy tá»a sáng không lâu. Là m xong nhiệm vụ lịch sá» của mình (khép lại cho má»™t thá»i và hé mở cho má»™t thá»i khác), cái tôi bi tráng của cá»™ng đồng nhÆ°á»ng chá»— cho cái tôi cá thể và tiếng nói hồn nhiên trÆ°á»›c cuá»™c sống muôn mà u. Ngà n sao không cùng lấp lánh vá»›i vầng trăng, quanh vầng trăng, mà gần nhÆ° đồng loạt tách ra, Ä‘i tìm sá»± lấp lánh của mình, cho mình ở những cõi trá»i riêng: Nguyá»…n Duy vá» cá»™i, “ngồi buồn nhá»› mẹ ta xÆ°a†nhÆ° má»™t chà ng trai quê. Thanh Thảo tẩn mẩn xoay chiá»u “khối vuông rubÃchâ€, hay lắng nghe những nốt trầm, những sắc Ä‘iệu chói chang từ “đà n ghi ta của Lorcaâ€. Bùi Chà Vinh trải Ä‘á»i, khóc Ä‘á»i mà vẫn khÆ° khÆ° vá»— cánh trên những tầng cao. Trong Ä‘Ã cách tân, hiện đại hóa thÆ¡ Việt và i tháºp niên gần đây, rất nhiá»u nhà thÆ¡ trẻ háo hức phá bá» các taboo, phô bà y cái cá tÃnh sáng tạo chÆ¡i vÆ¡i trong miá»n ẩn ức, trong cõi thầm kÃn, riêng tÆ° vừa lạ vừa quen. Äể có thể lắng nghe: “Gót chân hồng lanh canh/ tiếng cÆ°á»i bi ve ôm mặt trá»i nhồi bông mÆ¡ mẹ/ Bên kia bến ngủ/ ngượng ngùng giấu con/ khát vá»ng mẹ/ thanh xuân thao thức†(Láºp Dzuy – Phan Huyá»n ThÆ°). Äể biết sám hối: “Khi còn bé tôi đã nhổ nÆ°á»›c bá»t và o bà n tay ngá»a ra của má»™t ngÆ°á»i mù/ Bây giá» tôi phải là m gì trong mùa thu?†(Bà i mùa thu – Phan Nhiên Hạo). Äể dấn thân, tá»± giáºt mình, cảnh báo: “Chúng ta sống trong những chiếc tà u ngầm dị dạng/ săn Ä‘uổi bà máºt và sá»± tăm tối của đại dÆ°Æ¡ng/ Cuá»™c hải hà nh đến những chân trá»i bằng nhá»±a dẻo…/Có lần tôi đã ở Ä‘Æ°á»ng xÃch đạo/ cố gắng cắt trái đất là m đôi dá»c theo Ä‘Æ°á»ng đánh dấu/ nhÆ°ng có ngÆ°á»i giữ tay tôi lại và bảo: “Nếu bạn là m thế, nÆ°á»›c sẽ rÆ¡i ra ngoà i khoảng không,/ và rồi con tà u của chúng ta, / sẽ không còn chá»— nà o để lặn.†(Trong Những Chiếc Tà u Ngầm – Phan Nhiên Hạo) ThÆ¡ trữ tình những năm tháng nà y, nhất là thÆ¡ trẻ (Văn Cầm Hải, Phan Huyá»n ThÆ°, Nguyá»…n Hữu Hồng Minh, Nguyá»…n Quốc Chánh, Phan Nhiên Hạo,…), săn tìm cá tÃnh, đắm chìm và o những cảm xúc, suy tÆ° rất cá thể, ngân vá»ng lên nhiá»u chất giá»ng riêng và lạ, nhÆ°ng cÅ©ng lắm khi ồn Ä©, “là m thơ†và “là m chữâ€[4], thà nh đấy và bại đấy nhÆ° trở bà n tay. Dầu sao, vá»›i đóng góp của những ngÆ°á»i là m thÆ¡ trẻ, thÆ¡ trữ tình Việt Nam những năm tháng nà y cÅ©ng đã mở ra trÆ°á»›c mắt Ä‘á»™c giả những chân trá»i, những nẻo Ä‘Æ°á»ng má»›i mẻ. 2.2. Những Ä‘á»™t phá kÄ© thuáºt và thà nh tá»±u cách tân thể loại trong văn xuôi: 2.2.1. Từ tiểu thuyết của Nguyá»…n Trá»ng Quản đến các xu hÆ°á»›ng tiểu thuyết lãng mạn hay hiện thá»±c chủ nghÄ©a sau năm 1933; từ du kà cuối thế kỉ XIX đến phóng sá»±, tùy bút trong văn há»c 1932-1945 Từ tiểu truyện Thầy Lazarô Phiá»n (1887) của Nguyá»…n Trá»ng Quản đến tiểu thuyết lãng mạn mà tiêu biểu là tiểu thuyết Tá»± lá»±c văn Ä‘oà n hay tiểu thuyết hiện thá»±c phê phán mà tiêu biểu là sáng tác của VÅ© Trá»ng Phụng, Nam Cao, đó là hai nhánh song hà nh của má»™t chặng Ä‘Æ°á»ng chuẩn bị, tÃch lÅ©y kinh nghiệm thể loại đầy ngáºp ngừng nhÆ°ng không đứt Ä‘oạn. Kinh nghiệm thể loại được tÃch lÅ©y trá»±c tiếp qua tiểu thuyết quốc ngữ miá»n Nam đặc biệt là sáng tác của Hồ Biểu Chánh, và qua tiểu thuyết miá»n Bắc mà tiêu biểu là sáng tác của Hoà ng Ngá»c Phách. Äó là những kinh nghiệm không ngừng được tÃch lÅ©y qua má»™t quá trình tÆ°Æ¡ng tác rất phức tạp. Tuy váºy, tháºt rõ rà ng là , nếu không có những Ä‘á»™t phá kÄ© thuáºt của Nguyá»…n Trá»ng Quản thì rất có thể những nhà tiểu thuyết sau ông sẽ còn phải Ä‘i má»™t chặng Ä‘Æ°á»ng dà i hÆ¡n, mò mẫm hÆ¡n để tìm ra mô hình kÄ© thuáºt của tiểu thuyết hiện đại. Má»™t hệ thống thể loại tá»± sá»± hiện đại được hình thà nh và hoà n thiện Ä‘a dạng hóa dần lên trong sá»± tÆ°Æ¡ng tác giữa truyện và kÃ, truyện viết bằng văn vần và tiểu thuyết viết bằng văn xuôi. Từ truyện Thầy Lazarô Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản trở Ä‘i, kinh nghiệm tiểu thuyết, xét từ quy mô, tầm cỡ, sẽ phân hóa má»™t cách dứt khoát sâu sắc hÆ¡n thà nh hai thể loại lá»›n: tiểu thuyết và truyện ngắn. Từ truyện Thầy Lazarô Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản trở Ä‘i, kinh nghiệm của tiểu thuyết, xét vá» khuynh hÆ°á»›ng có sá»± tÆ°Æ¡ng tác giữa cảm hứng lãng mạn và cảm hứng hiện thá»±c. Tiểu thuyết lãng mạn theo những chiá»u hÆ°á»›ng váºn Ä‘á»™ng và tÆ°Æ¡ng tác khác nhau, lại tÃch lÅ©y kinh nghiệm để phân nhá» thà nh các thể tà i cụ thể (tiểu thuyết lịch sá», tiểu thuyết Ä‘Æ°á»ng rừng, tiểu thuyết trinh thám, tiểu thuyết tình cảm, tiểu thuyết tâm lý,…). TÆ°Æ¡ng tá»±, tiểu thuyết hiện thá»±c cÅ©ng không ngừng váºn Ä‘á»™ng, tÆ°Æ¡ng tác để tá»± phân nhánh thà nh nhiá»u thể tà i, song song tồn tại (tiểu thuyết phong tục, tiểu thuyết đạo lÃ, tiểu thuyết xã há»™i,…). CÅ©ng từ truyện Thầy Lazarô Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản trở Ä‘i, kinh nghiệm của truyện ngắn (còn gá»i là “đoản thiên tiểu thuyếtâ€), xét vá» phÆ°Æ¡ng thức phản ánh Ä‘á»i sống và kÄ© thuáºt thể loại, sẽ đồng thá»i chịu nhiá»u lá»±c tÆ°Æ¡ng tác để phân hóa thà nh các loại hình khác nhau: truyện ngắn-kịch hóa (Nguyá»…n Công Hoan), truyện ngắn-trữ tình hóa (Thạch Lam), truyện ngắn-tiểu thuyết hóa (Nam Cao),...; xét vá» ná»™i dung cảm hứng, truyện ngắn phân hóa thà nh truyện tình lãng mạn (Hoa ti gôn – Thanh Châu), truyện ngắn hiện thá»±c trà o phúng (Cụ Chánh Bá mất già y, Äồng hà o có ma – Nguyá»…n Công Hoan), truyện ngắn tá»± truyện (Chân trá»i cÅ© – Hồ Dzếnh), truyện ngắn kì ảo, kinh dị (Lan rừng – Nhất Linh; Xác ngá»c lam – Nguyá»…n Tuân). Thá»±c ra, tiểu thuyết dù có thà nh tá»±u Ä‘á»™t xuất ngay từ đầu, vẫn không phải là thể loại tiên phong. Vị trà tiên phong ấy dà nh cho thể kÃ. (Äiá»u thú vị là trong văn há»c thá»i đổi má»›i, sau 1986, thể loại tiên phong cÅ©ng là kÃ, văn há»c đổi má»›i bắt đầu bằng má»™t tác phẩm kà – thể phóng sá»±). Thể kà hình thà nh và nở rá»™ cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX vá»›i các tác phẩm du kÃ. Bất chấp sá»± phát triển ngáºp ngừng của các thể tiểu thuyết, truyện ngắn, kà phát triển rầm rá»™ ngay trong những năm đầu văn há»c quốc ngữ sÆ¡ khai. Hà ng trăm tác phẩm du kà đăng tải trên Gia Äịnh báo (miá»n Nam) và Nam Phong tạp chà (miá»n Bắc, tá» tạp chà nà y có hẳn chuyên mục du kÃ). Du kà buổi văn há»c quốc ngữ sÆ¡ khai cÅ©ng có nhiá»u kiểu: du kà công vụ, du kà viá»…n du, du kà khảo cứu phong tục, du kà vá» danh nhân, du kà há»c thuáºt, du kà văn chÆ°Æ¡ng, du kà tá»± sá»± và du kà trữ tình,… Bên cạnh những du kà già u tÃnh sáng tạo của TrÆ°Æ¡ng Minh KÃ, có thể kể thêm nhiá»u tác phẩm có giá trị nhÆ° các du kà của Mai Khê (ChÆ¡i trăng sông Nhuệ), Thượng Chi (Trẩy chùa HÆ°Æ¡ng), Äông Hồ, Nguyá»…n Hữu Kiểm (Cảnh váºt Hà Tiên), v.v. Sau hai tháºp niên nở rá»™ cuối thế kỉ XIX, du kà chìm Ä‘i, nhÆ°á»ng chá»— cho truyện thÆ¡ và tiểu thuyết quốc ngữ phát triển, cho đến sau 1933, kà lại nở rá»™ má»™t lần nữa trong những hình thức thể loại đã tháºt sá»± chÃn muồi: phóng sá»± (VÅ© Trá»ng Phụng, Ngô Tất Tố,…) và tùy bút (Nguyá»…n Tuân). CÅ©ng nhÆ° trên con Ä‘Æ°á»ng thÆ¡ của Hà n Mặc Tá», con Ä‘Æ°á»ng tiểu thuyết của Nhất Linh, có thể thấy cả má»™t hà nh trình thể loại, cÅ©ng nhÆ° má»™t quá trình hiện đại hóa tiểu thuyết quốc ngữ Việt Nam. Äúng là tiểu thuyết của Nhất Linh là m cả má»™t hà nh trình từ trung đại đến cáºn hiện đại, hiện đại rồi tiếp sau, thấp thoáng bóng dáng háºu hiện đại. Äầu tiên, tiểu thuyết của ông – Nho phong, NgÆ°á»i quay tÆ¡ (1927-1928) – khởi từ truyện quốc ngữ sÆ¡ khai, mang Ä‘áºm chất cổ Ä‘iển, nói nhÆ° Thanh Lãng: “Vá»›i những tác phẩm ra Ä‘á»i trÆ°á»›c 1932 Nhất Linh còn là anh há»c trò ngoan ngoãn của trÆ°á»ng cổ Ä‘iển lấy đạo đức nho giáo là m căn bản cho tÆ° tưởng, lấy lối văn nhịp nhà ng du dÆ°Æ¡ng, hoa lệ là m thÆ°á»›c Ä‘o giá trị nghệ thuáºt. HÆ¡n thế, lá»i văn còn đặc sệt những hồi ức, những sáo ngữ của các tác phẩm cổ Ä‘iển, nhất là truyện Kiá»u†(Bảng lược đồ văn há»c Việt Nam). Qua Nắng thu, Äoạn tuyệt, Lạnh lùng,… (khoảng 1934-1937), Nhất Linh viết những tiểu thuyết luáºn Ä‘á» thấm đẫm hÆ¡i thở lãng mạn. Äến BÆ°á»›m trắng (1942), Nhất Linh đã đặt được má»™t chân và o địa hạt tiểu thuyết phân tÃch tâm là hiện đại kiểu Äostoiepxki trên cả hai phÆ°Æ¡ng diện ná»™i dung và phÆ°Æ¡ng thức tá»± sá»± đặc biệt là việc khám phá phân tÃch tâm là nhân váºt. Và sau BÆ°á»›m trắng, cuốn tiểu thuyết Dòng sông Thanh Thủy (1951) dÆ°á»ng nhÆ° “vượt ra ngoà i cõi viết của Nhất Linhâ€: nhân váºt và tÆ° tưởng triết há»c trong cuốn tiểu thuyết nà y đã phảng phất những dấu hiệu háºu hiện đại: con ngÆ°á»i hoà i nghi, đối diện vá»›i chÃnh nó ở phÆ°Æ¡ng diện triết há»c vá» con ngÆ°á»i, đối láºp vá»›i “guồng máy†chÃnh trị, “guồng máy†chiến tranh. Vá» ngôn ngữ văn xuôi, để có được câu văn mượt mà gợi cảm trong truyện ngắn, tiểu thuyết của Khái HÆ°ng, Nhất Linh, Thạch Lam, câu văn khá»e khoắn linh hoạt mà chuẩn xác của VÅ© Trá»ng Phụng, Nguyá»…n Công Hoan,… lịch sá» văn há»c, trong quá trình tÆ°Æ¡ng tác thể loại, chắc chắn đã có lúc ngáºp ngừng lá»±a chá»n giữa câu văn xuôi đăng đối “khăn là áo lượt†của Tản Äà vá»›i câu văn “cụt ngủn, cá»c cạch†của Hoà ng TÃch Chu. 2.2.2. Truyện kà chống MÄ© vá»›i các xu hÆ°á»›ng lãng mạn cách mạng và “sá» thi†hóa, xu hÆ°á»›ng kà hóa (“già kà non truyệnâ€), hoặc xu hÆ°á»›ng dùng lối nói biểu tượng, nói bóng gió,… Trong khi ở phÃa Bắc “giá»›i tuyến†văn há»c, má»™t ná»n văn xuôi nghệ thuáºt có xu hÆ°á»›ng kà hóa theo tinh thần “già kà non truyện†gắn liá»n vá»›i yêu cầu vá» tÃnh thá»i sá»±, tÃnh sáng rõ của chủ Ä‘á» qua hà ng loạt táºp truyện kà của Bùi Äức Ãi (Má»™t chuyện chép ở bệnh viện), Trần Äình Vân (Sống nhÆ° Anh), Nguyá»…n Thi (NgÆ°á»i mẹ cầm súng),… thì ở phÃa Nam “giá»›i tuyến†văn há»c, những ngòi bút yêu nÆ°á»›c, chống MÄ© lại khai thác xu hÆ°á»›ng lãng mạn, sá» thi qua cách viết công khai vá» tÃnh hÆ° cấu, tiểu thuyết hóa sá» dụng rá»™ng rãi cách nói gián tiếp bằng biểu tượng, hoặc lối nói bóng gió kiểu nhÆ° Bút máu (VÅ© Hạnh),… nhÆ° trong má»™t số sáng tác của Lý Văn Sâm, Lê VÄ©nh Hòa, VÅ© Bằng, SÆ¡n Nam, Bình Nguyên Lá»™c, Võ Hồng,… Biểu hiện của xu hÆ°á»›ng lãng mạn cách mạng, “sá» thi†hóa của truyện kà chống MÄ© ở miá»n Bắc và ở chiến khu (Văn há»c Giải phóng) thể hiện táºp trung trong sáng tác của Nguyên Ngá»c – Nguyá»…n Trung Thà nh (Äất nÆ°á»›c đứng lên, Rừng xà nu), Nguyá»…n Quang Sáng (Quán rượu ngÆ°á»i cầm, Chiếc lược ngà ), Anh Äức (Äất, Hòn Äất) Nguyá»…n Minh Châu (Dấu chân ngÆ°á»i lÃnh, Mảnh trăng cuối rừng),… Do áp lá»±c của các xu hÆ°á»›ng trên đây, qua quá trình tÆ°Æ¡ng tác thể loại, má»™t số thể loại văn xuôi nghệ thuáºt khác từng có thà nh tá»±u trong văn há»c 1932-1945, nay bị mai má»™t (chẳng hạn, thể tùy bút đã bị mai má»™t: trÆ°á»›c 1945, Nguyá»…n Tuân viết các tác phẩm kà đúng nghÄ©a là “tùy bút†vá»›i sá»± hiện diện kiêu bạc của cái tôi trữ tình Ä‘á»™c đáo của tác giả, sau 1945, kà Nguyá»…n Tuân không hẳn là “tùy bút†nữa mà đã chú trá»ng ghi chép sá»± kiện, sá»± tháºt và ngả sang bút kÃ, kà sá»±, truyện,…tháºm chà ghi chép). CÅ©ng nhÆ° váºy, má»™t số thể loại khác từng có vị trà quan trá»ng, thà nh tá»±u đặc sắc, nay bị “xóa sổ†(chẳng hạn phóng sá»± văn há»c, bi kịch,… không còn hiện diện nữa trong bức tranh thể loại văn há»c 1945-1985). 2.2.3. Truyện kà thá»i đổi má»›i vá»›i các yếu tố hiện đại, háºu hiện đại Bối cảnh giao lÆ°u văn hóa “mở†bắt đầu vá»›i loạt tác phẩm văn chÆ°Æ¡ng hiện đại nÆ°á»›c ngoà i dịch sang tiếng Việt buổi đầu đổi má»›i, khi văn há»c chÆ°a kịp chuyển mình[5]. Sau đó, Ä‘á»i sống văn hóa và sáng tác văn chÆ°Æ¡ng, dịch thuáºt có rất nhiá»u Ä‘iá»u kiện giao lÆ°u rá»™ng mở[6]. Sá»± tÆ°Æ¡ng tác thể loại mở rá»™ng và khÆ¡i sâu tÃch lÅ©y kinh nghiệm sáng tác từ các mô hình thể loại của nhiá»u ná»n văn há»c trên thế giá»›i. Bức tranh thể loại văn há»c thá»±c sá»± được là m già u, là m má»›i lên trong má»™t bối cảnh nhÆ° thế. Ở đây, chỉ nói đến má»™t và i biểu hiện quan trá»ng và bao quát nhất. TrÆ°á»›c hết, tÆ°Æ¡ng tác thể loại – dÆ°á»›i áp lá»±c của cảm hứng nháºn thức lại sá»± tháºt, rà soát lại chân là trên tinh thần dân chủ, nói thẳng, nói tháºt – phải kể đến sá»± phục hồi các thể loại đã mai má»™t, hoặc đã mất nhÆ° phóng sá»± (Cái đêm hôm ấy đêm gì? của Phùng Gia Lá»™c, NgÆ°á»i Ä‘Ã n bà quỳ của Trần Khắc, Lá»i khai của bị can của Trần Huy Quang, Thủ tục để là m ngÆ°á»i còn sống của Minh Chuyên), bi kịch (Hồn TrÆ°Æ¡ng Ba, da hà ng thịt của LÆ°u Quang VÅ©), nháºt kà vá» cõi thầm kÃn của chÃnh ngÆ°á»i viết (nháºt kà của Äặng Thùy Trâm, của Nguyá»…n Văn Thạc, viết trong chiến tranh, nhÆ°ng khi được công bố thì đã nhanh chóng hòa nháºp và o Ä‘á»i sống văn há»c Ä‘Æ°Æ¡ng đại), hồi kà đá»i tÆ° – thế sá»± hoặc tá»± truyện (Chiá»u chiá»u, Ba ngÆ°á»i khác của Tô Hoà i, Thượng đế thì cÆ°á»i của Nguyá»…n Khải),… Những Ä‘á»™t phá trong kÄ© thuáºt tiểu thuyết, truyện ngắn của nhà văn đổi má»›i tiên phong Nguyá»…n Minh Châu đã mở ra má»™t chặng Ä‘Æ°á»ng má»›i cho sá»± váºn Ä‘á»™ng của văn xuôi nghệ thuáºt quốc ngữ Việt Nam từ 1986 đến nay. Sá»± đổi má»›i quan niệm vá» hiện thá»±c và con ngÆ°á»i, xu hÆ°á»›ng dân chủ hóa sâu sắc trong sáng tác và tiếp nháºn văn há»c, sá»± tÃch lÅ©y kÄ© thuáºt tá»± sá»± hiện đại nhÆ° trần thuáºt Ä‘a Ä‘iểm nhìn, kÄ© thuáºt phân rã cốt truyện, kÄ© thuáºt lắp ghép trong kết cấu tiểu thuyết,…tất cả, đã tạo nên má»™t thế năng tÆ°Æ¡ng tác tiá»m tà ng mạnh mẽ cho các thể loại truyện kà hiện đại phát triển nhanh chóng Ä‘a dạng. Tiểu thuyết Ä‘á»i tÆ° – thế sá»± mang Ä‘áºm chất bi kịch của Lê Lá»±u (Thá»i xa vắng, Chuyện là ng Cuá»™i, Sóng ở đáy sông), Ma Văn Kháng (MÆ°a mùa hạ, Mùa lá rụng trong vÆ°á»n, Äám cÆ°á»›i không có giấy giá thú), truyện ngắn của Nguyá»…n Huy Thiệp, Nguyá»…n Thị Thu Huệ, Y Ban, Nguyá»…n Thị Ngá»c TÆ°,…; tiểu thuyết của Bảo Ninh, Nguyá»…n Khắc TrÆ°á»ng, DÆ°Æ¡ng HÆ°á»›ng, Phạm Thị Hoà i, DÆ°Æ¡ng Thu HÆ°Æ¡ng, Hồ Anh Thái, Nguyá»…n Trà Huân, Nguyá»…n Việt Hà , Dạ Ngân,…tiểu thuyết lịch sá» (Lê Quý Äôn), tiểu thuyết văn hóa (Mẫu thượng ngà n) của Nguyá»…n Xuân Khánh,…; tùy bút văn hóa của Hoà ng Phủ Ngá»c TÆ°á»ng (Ai đã đặt tên cho dòng sông?), tùy bút chÃnh trị của Nguyá»…n Khải (Äi tìm cái tôi dã mất),… mở ra cho thấy má»™t bức tranh hoà nh tráng, Ä‘a dạng vá» mặt thể loại. Cả hai hình thức tÆ°Æ¡ng tác – tÆ°Æ¡ng tác tổng hợp thể loại và tÆ°Æ¡ng tác “tiếp sứcâ€, thay thế thể loại – Ä‘á»u được thá»±c hiện trong chặng Ä‘Æ°á»ng nà y. Riêng sá»± tÆ°Æ¡ng tác thể loại kiểu “tiếp sứcâ€, thay thế, hoặc kết hợp giữa hai hình thức tÆ°Æ¡ng tác “tổng hợp†và “tiếp sứcâ€, ta có thể thấy rõ hÆ¡n trong sá»± tiếp sức, thay thế của các thể loại phóng sá»±, kịch, tiểu thuyết, truyện ngắn. Phóng sá»± và kịch Ä‘i đầu. Phóng sá»± cung cấp má»™t cái nhìn trá»±c diện vá» những vấn Ä‘á» nóng hổi tÃnh thá»i sá»± cho văn xuôi. Cái đêm hôm ấy đêm gì? của Phùng Gia Lá»™c vừa mở Ä‘Æ°á»ng cho việc phục hồi thể loại, vừa là má»™t cú hÃch rất mạnh, tạo Ä‘á»™ng lá»±c cho sá»± phát triển của các thể loại khác. Kịch giai Ä‘oạn nà y, nhất là kịch LÆ°u Quang VÅ© (Tôi và chúng ta, Khoảnh khắc và vô táºn; Nếu anh không đốt lá»a, Tin ở hoa hồng; Hồn TrÆ°Æ¡ng Ba da hà ng thịt, Lá»i thá» thứ chÃn, Hoa cúc xanh trên đầm lầy, Ông không phải là bố tôi,…), mang tinh thần đối thoại sâu sắc. Sau phóng sá»± và kịch là má»™t mùa bá»™i thu của tiểu thuyết: tÃnh đến 2004, Chu Lai, tác giả Ä‚n mà y dÄ© vãng, đã viết mÆ°á»i má»™t tiểu thuyết. Lê Lá»±u, tác giả Thá»i xa vắng, viết bảy cuốn. Ma Văn Kháng, tác giả Äám cÆ°á»›i không có giấy giá thú, viết tám cuốn, các nhà tiểu thuyết khác Ä‘á»u viết nhiá»u, viết khá»e. Nhiá»u cuốn tiểu thuyết đã gây được tiếng vang hay là m xôn xao dÆ° luáºn má»™t thá»i. Chuyển từ tÆ° duy sá» thi sang tÆ° duy tiểu thuyết, Ä‘á» tà i chiến tranh sang Ä‘á» tà i Ä‘á»i tÆ°-thế sá»±, tiểu thuyết có những bÆ°á»›c chuyển mang tÃnh Ä‘á»™t phá vá» kÄ© thuáºt. Äó là những bÆ°á»›c chuyển quan trá»ng vá» kÄ© thuáºt cốt truyện, vá» cách nhìn và miêu tả có tÃnh khám phá vá» con ngÆ°á»i (cõi thầm kÃn, con ngÆ°á»i bên trong, “vùng mỠẩn ứcâ€,…), vá» kết cấu và điểm nhìn trần thuáºt. Có thể dá»… dà ng nháºn thấy những đặc Ä‘iểm nà y qua Chim én bay (Nguyá»…n Trà Huân), Góc tăm tối cuối cùng (Khuất Quang Thụy), NgÆ°á»i Ä‘i vắng (Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng), Thiên sứ (Phạm Thị Hoà i), Ná»—i buồn chiến tranh (Bảo Ninh), Ngược dòng nÆ°á»›c lÅ© (Ma Văn Kháng), Äêm thánh nhân (Nguyá»…n Äình ChÃnh), Má»™t cõi nhân gian bé tÃ, Thượng Äế thì cÆ°á»i (Nguyá»…n Khải),… Äiá»u đáng nói là , chÃnh sá»± tÆ°Æ¡ng tác thể loại vá»›i phóng sá»± và kịch đã góp phần thay đổi các yếu tố nòng cốt trong mô hình tiểu thuyết: Ä‘á» tà i, cốt truyện, nhân váºt, ngôn ngữ,… Ä‘á»u thay đổi rõ rệt. Hồ Quý Ly, tiểu thuyết lịch sá» của Nguyá»…n Xuân Khánh váºn dụng kÄ© thuáºt tiểu thuyết hiện đại để dá»±ng lại thà nh công bi kịch lịch sá» vá» nhân váºt Hồ Quý Ly. Trong khi CÆ¡ há»™i của Chúa (Nguyá»…n Việt Hà ) là má»™t lò thá» nghiệm táo bạo của tiểu thuyết trần thuáºt lắp ghép, Ä‘a Ä‘iểm nhìn, thì NgÆ°á»i sông Mê (Châu Diên), Bóng đè (Äá»— Hoà ng Diệu) là sá»± kết hợp nhuần nhuyá»…n tá»± nhiên giữa yếu tố hiện thá»±c và yếu tố kì ảo, thế giá»›i thá»±c và thế giá»›i má»™ng mị, cái bình thÆ°á»ng vá»›i cái quái dị. Nhiá»u sáng tác của Hồ Anh Thái cÅ©ng góp phần là m thay đổi quan niệm vá» nòng cốt của tiểu thuyết. Cả tiểu thuyết và truyện ngắn thá»i kì nà y, trong sá»± tÆ°Æ¡ng tác vá»›i loại trữ tình nói chung và thÆ¡ nói riêng, nhiá»u tác phẩm rất già u chất thÆ¡ và dồi dà o cảm xúc trữ tình. (Cải Æ¡i!, Dòng nhá»›, Hiu hiu gió bấc, Cánh đồng bất táºn – Nguyá»…n Ngá»c TÆ°; Vừa nhắm mắt vừa mở cá»a sổ, Má»™t thiên nằm má»™ng – Nguyá»…n Ngá»c Thuần). Trong áp lá»±c tÆ°Æ¡ng tác thể loại, các hồi kÃ, hồi ức, kà ức, ghi chép, tạp văn vốn được viết theo lối khách quan, coi trá»ng sá»± kiện, dẫn liệu, cÅ©ng có chiá»u hÆ°á»›ng dung nạp, gia tăng yếu tố trữ tình, chủ quan. Loạt hồi kÃ, kà ức, tạp văn xuất hiện trong mấy năm gần đây là bằng chứng sinh Ä‘á»™ng cho chiá»u hÆ°á»›ng nà y. Trong số đó, rất thú vị là những Kà ức vụn của Nguyá»…n Quang Láºp, đăng trên Quê choa (blog), sau in thà nh sách (NXB Há»™i Nhà Văn, 2009). Chỉ xét riêng trong khuôn khổ thể loại của truyện ngắn, cÅ©ng đủ thấy sá»± Ä‘a dạng phong phú của văn xuôi “tá»± sá»± cỡ nhá»â€ giai Ä‘oạn nà y: truyện ngắn kì ảo, truyện ngắn dòng ý thức, truyện ngắn liên hoà n, truyện ngắn giả (nhại) cổ tÃch, truyện ngắn giả lịch sá», truyện ngắn tiểu thuyết hóa,… – đúng nhÆ° có ngÆ°á»i đã nháºn xét[7]. Bức tranh tÆ°Æ¡ng tác thể loại trở nên Ä‘a dạng, Ä‘a chiá»u hÆ¡n khi trong văn xuôi nghệ thuáºt, bên cạnh hÆ°á»›ng mở rá»™ng quy mô tá»± sá»±, viết tiểu thuyết trÆ°á»ng thiên, lại có hÆ°á»›ng giảm thiểu qui mô tá»± sá»± để viết “truyện cá»±c ngắn†(short-short story). Äáng nói hÆ¡n là , ngay cả sá»± hình thà nh, váºn Ä‘á»™ng của tiểu thể loại “truyện cá»±c ngắn†nà y, ngÆ°á»i ta vẫn thấy rõ tác Ä‘á»™ng của quy luáºt tÆ°Æ¡ng tác thể loại. Äể thoát bá» cái “vòng kim cô†của thể loại (giá»›i hạn “cá»±c ngắnâ€), ngÆ°á»i viết loại truyện nà y đã phải thÆ°á»ng xuyên vay mượn và đưa thêm và o đây không Ãt yếu tố thuá»™c các thể loại khác. Và dụ: yếu tố thÆ¡ (thuá»™c loại trữ tình) được Ä‘Æ°a và o truyện “Ru quên†– Nguyá»…n Thị Miá»n, “Rừng trúc năm xÆ°a†– Nguyá»…n Hoà ng Long; yếu tố kịch (thuá»™c loại kịch) được Ä‘Æ°a và o truyện “Dấu lặng†– Quế HÆ°Æ¡ng, “Tìm cha†– Lê Thị Huệ; và , tháºm chÃ, yếu tố tiểu thuyết (cùng thuá»™c loại tá»± sá»±, nhÆ°ng khác vá» quy mô và cái nhìn nghệ thuáºt so vá»›i truyện ngắn, nhất là so vá»›i “truyện cá»±c ngắnâ€), cÅ©ng có thể được Ä‘Æ°a và o truyện cá»±c ngắn nhÆ° “Phong bì rá»—ng†– Ngô Vinh, “Con gà qu膖 TÆ°á»ng Long, v.v. Má»™t đặc Ä‘iểm rất dá»… nháºn thấy khác nữa không thể không Ä‘á» cáºp tá»›i: văn xuôi nghệ thuáºt hiện đại, nhất là tiểu thuyết, truyện ngắn Việt Nam cuối thế kỉ XX, đầu thế kỉ XXI, đã thá» nghiệm và sá» dụng thà nh công các yếu tố hiện đại, háºu hiện đại. Ở cuá»™c thá» nghiệm nà y, rất đáng kể là thá» nghiệm trong các truyện ngắn nhại lịch sá», nhại cổ tÃch của Nguyá»…n Huy Thiệp, trong “Tầng Trệt Thiên ÄÆ°á»ng†– táºp truyện ngắn của Bùi Hoằng Vị; trong “Má»™ng du†– táºp truyện ngắn của Ngô Tá»± Láºp; trong má»™t số truyện ngắn của Äinh Linh và má»™t số tiểu thuyết của Nguyá»…n Bình PhÆ°Æ¡ng. Nhà nghiên cứu đã có thể tìm thấy những “dấu vết của hệ hình thi pháp háºu hiện đạiâ€[8] trong chùm truyện ngắn nhại lịch sá» của Nguyá»…n Huy Thiệp. Äó vừa là kết quả, vừa là biểu hiện sinh Ä‘á»™ng của quá trình tÆ°Æ¡ng tác thể loại Ä‘a chiá»u kÃch, qua thá»±c tiá»…n sáng tạo của nhà văn. Tuy nhiên cái lò thá» nghiệm vÄ© đại của hệ thống thể loại văn há»c thá»i kì đổi má»›i, trong bối cảnh giao lÆ°u văn hóa “mở†ấy, vẫn chÆ°a hoà n toà n thá»a mãn được yêu cầu của thá»i đại và đòi há»i của ngÆ°á»i Ä‘á»c vá» mặt chất lượng nghệ thuáºt vá»›i các thà nh tá»±u đỉnh cao. Thá»i gian sẽ còn thá» thách sức sống và tầm vóc của tác phẩm, nhÆ°ng ngÆ°á»i Ä‘á»c cÅ©ng dá»… dà ng nháºn ra văn há»c vẫn còn thiếu những ông “vua†thể loại, thiếu những kiệt tác. 3. Mấy kết luáºn và ghi chú khoa há»c vá» cách Ä‘á»c “lược đồ†văn há»c quốc ngữ Việt Nam – nhìn từ quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại 3.1. Những phác thảo mang tÃnh “lược đồ†trên đây vá» văn há»c quốc ngữ Việt Nam nhìn từ quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại là má»™t hÆ°á»›ng nghiên cứu cần thiết, có ý nghÄ©a và mang tÃnh khả thi. Nhìn và o quá trình tÆ°Æ¡ng tác thể loại trong quá trình váºn Ä‘á»™ng, phát triển của văn há»c quốc ngữ Việt Nam, có thể nêu ra mấy đặc Ä‘iểm mang tÃnh quy luáºt sau đây: Thứ nhất, tÆ°Æ¡ng tác thể loại góp phần đắc lá»±c và o quá trình hiện đại hóa văn há»c và không tách rá»i việc chuyên môn hóa hoạt Ä‘á»™ng sáng tác văn há»c. Thứ hai, tÆ°Æ¡ng tác thể loại bao giá» cÅ©ng bắt đầu từ sá»± mở Ä‘Æ°á»ng bằng văn xuôi và sá»± tấn công của văn xuôi và o thÆ¡. (Văn xuôi đổi má»›i trÆ°á»›c, kéo theo sá»± đổi má»›i của thÆ¡: Cuối thế kỉ XIX đến 1932 văn xuôi, sau đó từ 1932 đến 1945, cả thÆ¡ và văn xuôi cùng phát triển và có thà nh tá»±u. Từ 1946 đến 1986, thÆ¡ và văn xuôi cùng phát triển, trong đó thÆ¡ có phần trá»™i hÆ¡n. Từ 1986 đến nay, văn xuôi (đặc biệt là tiểu thuyết) lại mở đầu đổi má»›i và lại lên ngôi, văn xuôi cÅ©ng tạo lá»±c đẩy cho sá»± phát triển của thÆ¡ đồng thá»i chất văn xuôi cÅ©ng trà n và o thÆ¡, tháºm chà bị lạm dụng trong thÆ¡). Thứ ba, bức tranh thể loại được mở rá»™ng và bổ sung vá»›i sá»± hiện diện gần nhÆ° song hà nh của phóng sá»± và kịch (chủ yếu là bi kịch, hà i kịch, bi kịch lịch sá»), cả hai thể loại nà y thÆ°á»ng chỉ hiện diện trong má»™t số thá»i Ä‘iểm đặc biệt của tiến trình văn há»c: và dụ tháºp niên ba mÆ°Æ¡i, tháºp niên tám mÆ°Æ¡i của thế kỉ XX. Riêng ba tháºp niên văn há»c chiến tranh, phóng sá»± không phát triển còn kịch thì chỉ phát triển kịch sá» thi lịch sá», kịch sá» thi cách mạng. NhÆ° váºy, phóng sá»± và bi kịch là hai cánh chim báo bão của thá»i đại văn há»c má»›i, báo hiệu những cách tân hay cách mạng trong văn há»c. Phóng sá»± và nhất là kịch là ngÆ°á»i phát ngôn trá»±c tiếp những tÆ° tưởng của thá»i đại, những vấn Ä‘á» nóng bá»ng, nổi cá»™m của Ä‘á»i sống xã há»™i tạo những sức cá»™ng cảm lá»›n lao trong công chúng văn há»c. Kịch những năm gần đây Ä‘ang bế tắc vì mất công chúng. Thứ tÆ°, sá»± tÆ°Æ¡ng tác giữa các thể loại văn hÆ° cấu và không hÆ° cấu cÅ©ng có tÃnh quy luáºt. Văn không hÆ° cấu nhất là chÃnh luáºn và má»™t số thể loại kà phát triển thông qua tÆ° tưởng tác phẩm. Äiá»u đáng lÆ°u ý là văn hÆ° cấu và văn không hÆ° cấu thÆ°á»ng tÆ°Æ¡ng tác theo lối tổng hợp. Và thỉnh thoảng cÅ©ng xảy ra hiện tượng giả hÆ° cấu và giả không hÆ° cấu. Thứ năm, hÆ¡n 6 tháºp niên đầu của văn há»c quốc ngữ là thá»i đại phát triển đồng Ä‘á»u của cả thÆ¡ và văn xuôi. Ba tháºp niên tiếp theo là thá»i đại của thÆ¡. Những tháºp niên còn lại (từ 1986) là thá»i đại của tiểu thuyết và truyện ngắn, tá»± truyện, hồi kÃ, nháºt kÃ,… Ä‘á»i tÆ°-thế sá»±. NhÆ° váºy, trong quá trình hình thà nh, tÆ°Æ¡ng tác, má»™t số thể loại lâm thá»i mai má»™t Ä‘i, má»™t số thể loại khác tạm thá»i lắng lại, chìm xuống theo tinh thần “đổi ngôiâ€-“tiếp sức†giữa các thể loại. Ở đó, sá»± hÆ°ng thịnh, “lên ngôi†của má»™t (hay má»™t số) thể loại nà y, thÆ°á»ng là kết quả được “tiếp sức†của má»™t (hay má»™t số) thể loại kia, và , rất có thể, sá»± lắng lại, chìm Ä‘i của má»™t thể loại, cÅ©ng là trạng thái thầm lặng chuẩn bị, tÃch lÅ©y kinh nghiệm cho sá»± hÆ°ng thịnh hay “lên ngôi†tại má»™t thá»i Ä‘iểm vá» sau của chÃnh thể loại đó. 3.2. Việc phác thảo và nghiên cứu theo “lược đồ†văn há»c – nhìn từ quá trình váºn Ä‘á»™ng, tÆ°Æ¡ng tác thể loại là cách tiếp cáºn có triển vá»ng. Xuất phát từ bản thể của văn há»c nhà nghiên cứu sẽ đến gần hÆ¡n và nắm bắt đúng hÆ¡n những sá»± kiện thuá»™c vá» bản thể của lịch sá» văn há»c. NhÆ°ng cách tiếp cáºn nà y thá»±c sá»± chỉ có ý nghÄ©a khoa há»c khi việc xem xét quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại không tách rá»i các nhân tố “siêu thể loại†từ bối cảnh văn há»c nhÆ° ná»n tảng văn hóa truyá»n thống, tiá»m năng của văn há»c dân tá»™c, giao lÆ°u văn hóa và vay mượn hình thức từ bên ngoà i, tâm thế thá»i đại, nhu cầu thá»±c tế vỠđổi má»›i tÆ° tưởng và kÄ© thuáºt thể loại của Ä‘á»i sống văn há»c Ä‘Æ°Æ¡ng đại,... Äó là các nhân tố nằm bên ngoà i hệ thống thể loại nhÆ°ng có ý nghÄ©a quyết định, chi phối chiá»u hÆ°á»›ng và kết quả của quá trình tÆ°Æ¡ng tác thể loại. 3.3. Từ góc nhìn thể loại và tÆ°Æ¡ng tác thể loại, việc phân kì văn há»c quốc ngữ Việt Nam, phải được xem xét, Ä‘iá»u chỉnh lại. Chẳng hạn, từ góc Ä‘á»™ nà y, không thể xác láºp những chặng Ä‘Æ°á»ng văn há»c quen thuá»™c gần nhÆ° trùng khÃt vá»›i lịch sá» chÃnh trị xã há»™i (1900/đầu thế kỉ XX-1930; 1930-1945; 1945-1975; sau 1975) mà là sá»± phân kì xuất phát từ lịch sá» thể loại, theo quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại. Theo đó, ta sẽ có má»™t bản “lược đồ†văn há»c – nhìn từ quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại – gồm hai thá»i kì và bốn giai Ä‘oạn chÃnh: Thá»i kì thứ nhất: Văn há»c quốc ngữ “hiện đại hóa†trong bối cảnh giao lÆ°u văn hóa Äông – Tây (cuối thế kỉ XIX đến 1945), bao gồm: Giai Ä‘oạn 1: Văn há»c hiện đại hóa buổi giao thá»i: Hán Nôm và quốc ngữ (từ cuối thế kỉ XIX đến 1932) Giai Ä‘oạn 2: Văn há»c hiện đại hóa ở chặng phát triển: văn há»c quốc ngữ đã áp đảo và thay thế hẳn văn há»c Hán Nôm (từ 1932 đến 1945) Thá»i kì thứ hai: Văn há»c quốc ngữ “hiện đại hóa†trong và sau “chiến tranh Việt Nam†(từ 1946 đến nay, diá»…n ra trong hai Ä‘iá»u kiện giao lÆ°u văn hóa khác nhau, tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i má»—i Ä‘iá»u kiện giao lÆ°u văn hóa ấy là má»™t giai Ä‘oạn văn há»c): Giai Ä‘oạn 3: Văn há»c hiện đại hóa trong bối cảnh chiến tranh, giao lÆ°u văn hóa có định hÆ°á»›ng chặt chẽ và có “giá»›i tuyến†(1945 đến 1986) Giai Ä‘oạn 4: Văn há»c hiện đại trong bối cảnh đổi má»›i sau chiến tranh, vá»›i Ä‘iá»u kiện giao lÆ°u văn hóa “mở†(toà n cầu hóa, sau 1986). 3.4. Từ góc nhìn thể loại và tÆ°Æ¡ng tác thể loại, dá»… dà ng nháºn thấy còn khá nhiá»u khoảng trống cần tiếp tục nghiên cứu kÄ© để hoà n chỉnh bức tranh miêu tả lịch sá» văn há»c quốc ngữ Việt Nam, nhÆ° nghiên cứu từng thể loại và tÆ°Æ¡ng tác thể loại trong từng giai Ä‘oạn, tÆ°Æ¡ng tác biến đổi của từng thể loại, tÆ°Æ¡ng tác thể loại trong sáng tác của từng tác giả, nhóm tác giả (trÆ°á»ng phái), nghiên cứu tÃnh đứt Ä‘oạn và liên tục của sá»± hình thà nh và phát triển thể loại, thể tà i văn há»c. Chẳng hạn: văn há»c quốc ngữ (bá»™ pháºn công khai hợp pháp) ở phÃa Nam “giá»›i tuyến†(1954-1975) có phải là má»™t sá»± tiếp tục văn há»c Việt Nam 1932-1945 hay không? Chủ nghÄ©a thá»±c dân và háºu thá»±c dân đã tác Ä‘á»™ng đến văn há»c nói chung, tác Ä‘á»™ng đến sá»± hình thà nh, tÆ°Æ¡ng tác thể loại nhÆ° thế nà o? Äâu là sá»± tiếp nối, đâu là những biến đổi thể loại (nếu có)? TÆ°Æ¡ng tác thể loại đã có ý nghÄ©a thế nà o trong việc phát triển các thể thÆ¡ và các loại hình câu thÆ¡, hay việc đổi má»›i trần thuáºt trong truyện kà hiện đại? Vai trò “thống soái†của tiểu thuyết hiện đại Việt Nam đã bá»™c lá»™ nhÆ° thế nà o trong quá trình tÆ°Æ¡ng tác thể loại? v.v. TP Hồ Chà Minh tháng 5/2008 – tháng 3/ 2009 NTT Báo cáo tham luáºn tại Há»™i thảo EuroViet Hamburg, tháng 6/2007 TrÃch đăng (phần sau, có chỉnh sá»a), Bình luáºn văn há»c, Niên giám, Há»™i Nghiên cứu và Giảng dạy văn há»c TP HCM, 2009.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bakhtin, M. 1993. Những vấn Ä‘á» thi pháp Äôxtôiepxki. Giáo dục, Hà Ná»™i. 2. Bakhtin, M. 1992. Là luáºn và thi pháp tiểu thuyết. TrÆ°á»ng viết văn Nguyá»…n Du, Hà Ná»™i. 3. Barthes, R. 2003. Nháºp môn phân tÃch cấu trúc truyện kể (Äá»— Lai Thúy dịch và giá»›i thiệu). Tạp chà Văn há»c nÆ°á»›c ngoà i, số 1. 4. BÃch Khê 2005. ThÆ¡ BÃch Khê – tuyển táºp. Há»™i Nhà văn Việt Nam & Há»™i Văn há»c – Nghệ thuáºt Quảng Ngãi. 5. Bùi Việt Thắng 1999. Bình luáºn truyện ngắn. Văn há»c, Hà Ná»™i. 6. Äặng Tiến 2009. ThÆ¡ – thi pháp và chân dung. Phụ Nữ. 7. Äá»— Lai Thúy 2009 Bút pháp của ham muốn. Tri thức. 8. Hamburger, K. 2004. Logic há»c và các thể loại văn há»c. Äại há»c Quốc gia, Hà Ná»™i. 9. Hoà i Thanh – Hoà i Chân 1988. Thi nhân Việt Nam. Văn há»c, Hà Ná»™i. 10. Hoà ng DÅ©ng 2000. Truyện Thầy Lazaro Phiá»n của Nguyá»…n Trá»ng Quản – Những đóng góp và o kỹ thuáºt văn hÆ° cấu (fiction) trong văn há»c Việt Nam. Tạp chà Văn há»c số 10. 11. Hoà ng Ngá»c Hiến 1992. Năm bà i giảng vá» thể loại. TrÆ°á»ng viết văn Nguyá»…n Du, Hà Ná»™i. 12. Lê Äình Kỵ 1988. ThÆ¡ má»›i những bÆ°á»›c thăng trầm. Văn nghệ TP. Hồ Chà Minh. 13. Nguyá»…n Äình Chú 2008. Phân kì lịch sá» văn há»c Viện Nam. Nghiên cứu văn há»c số 7. 14. Nguyá»…n Äăng Mạnh 2000. Giáo trình lịch sá» văn há»c Việt Nam 1930-1945. Äại há»c Quốc gia, Hà Ná»™i. 15. Nguyá»…n Văn Long, Lã Nhâm Thìn 2006. Văn há»c Việt Nam sau 1975, những vấn Ä‘á» nghiên cứu và giảng dạy. Giáo dục, Hà Ná»™i. 16. Nguyá»…n HÆ°ng Quốc 2007. Mấy vấn Ä‘á» phê bình và lý thuyết văn há»c. Văn má»›i California. 17. Nhiá»u tác giả 2003. Má»™t góc nhìn của trà thức. Táºp hai. Tia Sáng – Nhà xuất bản Trẻ, TP Hồ Chà Minh. 18. Liá»…u TrÆ°Æ¡ng 2007. Tiếp cáºn văn há»c Pháp. Văn há»c, Hà Ná»™i. 19. Lá»™c PhÆ°Æ¡ng Thủy (chủ biên) 2007. Là luáºn phê bình văn há»c thế giá»›i thế kỉ XX (2 táºp). Giáo dục. 20. Tản Äà 2002. Tản Äà toà n táºp. Văn há»c, Hà Ná»™i. 21. Thanh Lãng 1967. Bản lược đồ văn há»c Việt Nam, quyển hạ (1886-1945). Trình bà y, Sà i Gòn. 22. Trần Äình Hượu – Lê Chà DÅ©ng – Phan Cá»± Äệ – Nguyá»…n Hoà nh Khung – Hà Văn Äức 1998. Văn há»c Việt Nam (1900-1945), tái bản lần thứ hai. Giáo dục, Hà Ná»™i. 23. TrÆ°Æ¡ng Minh Ký 1891-1896. ChÆ° quấc thại há»™i. Nhà in Rey et Curiol, Sà i Gòn. (Bản in năm 1891 và bản in năm 1896 – TÆ° liệu của Äoà n Lê Giang).  [1] Báo cáo tham luáºn tại Há»™i thảo EuroViet, Hamburg, tháng 6/2007, TrÃch đăng (phần đầu) Tạp chà khoa há»c, TrÆ°á»ng ÄHSP TP HCM, Khoa há»c Xã há»™i và Nhân văn, số 15 (49), năm 2008 và Bình luáºn văn há»c – Niên Giám văn há»c 2008 (Há»™i Nghiên cứu và Giảng dạy văn há»c TP Hồ Chà Minh). [2] So sánh những câu thÆ¡ tám chữ lãng mạn duy cảm, nhÆ°ng tÆ° duy thÆ¡ mạch lạc trong bà i thÆ¡ TÆ°Æ¡ng tÆ°, chiá»u của Xuân Diệu: Không gì buồn bằng má»™t buổi chiá»u êm Mà ánh sáng má» dần cùng bóng tối. Gió lÆ°á»›t thÆ°á»›t kéo mình trong cá» rối; Äêm bâng khuâng đôi miếng lẩn trong cà nh; ……………………………………………. Anh nhá»› tiếng. Anh nhá»› hình. Anh nhá»› ảnh Anh nhá»› em, anh nhá»› lắm! Em Æ¡i Nhá»› đôi môi Ä‘Æ°Æ¡ng cÆ°á»i ở phÆ°Æ¡ng trá»i Nhá»› đôi mắt Ä‘Æ°Æ¡ng nhìn anh đăm đắm vá»›i câu thÆ¡ tám chữ tượng trÆ°ng, siêu thá»±c trong bà i thÆ¡ Duy tân vừa duy là vừa đứt Ä‘oạn, mÆ¡ hồ của BÃch Khê: NhÆ° mặt trá»i lá»c qua khóm liá»…u, má»™t Hoà ng hôn – Ôi Ä‘Ã n môi, chim báu tá»›t: Chữ biến thà nh hình ảnh má»›i, lúc trong ngâm  Hoặc: Buồn, và xanh trá»i. (Tôi trôi vá»›i bỠÊm biếc – khóc vá»›i thu: lá»i úa ngô Và ng… Khi cách biệt – giữa hồn xây má»™ - Tình hôm qua – dà i hôm nay thÆ°Æ¡ng nhá»› Im lặng nhìn bông ý, lặng lá» lên Những dáng hình thanh khÃ…) Giữa mông mênh Có thể thấy rõ câu thÆ¡ tám chữ của BÃch Khê vừa vắt dòng, vừa cắt nhá»; nhịp thÆ¡ cÅ©ng phong phú, biến hóa; lá»i thÆ¡ phức ý, Ä‘a thà nh phần, được kiến tạo bởi má»™t cấu trúc câu nhiá»u tầng báºc vá»›i nhiá»u ý chÃnh ý phụ lồng và o nhau “ráºm rạpâ€, biểu đạt bằng cả hình thức chÃnh tả cÅ©ng “ráºm rạp†(sá» dụng phối hợp nhiá»u loại dấu câu: dấu gạch nối, dấu phẩy, ngoặc Ä‘Æ¡n,…). Chúng không chỉ gõ mạnh và o thÃnh giác mà còn Ä‘áºp mạnh và o thị giác, buá»™c ngÆ°á»i Ä‘á»c nghe, nhìn, tưởng tượng, suy nghÄ© rất nhiá»u. [3] Thá»±c ra, trong thá»i gian nà y, Chế Lan Viên là ngÆ°á»i thể nghiệm thà nh công má»™t số cách tân thÆ¡ bằng cách Ä‘Æ°a chất chÃnh luáºn hoặc trữ tình chÃnh luáºn và o thÆ¡. Äồng thá»i, má»™t mặt, ông tiếp tục công việc mà Nguyá»…n Vỹ đã thể nghiệm và o tháºp niên ba mÆ°Æ¡i – thể nghiệm “thÆ¡ 12 chân†kiểu nhÆ° “Gá»i má»™t thi sÄ© của nÆ°á»›c tôi†– kéo dãn câu thÆ¡ Việt dà i đến 12, 13, 14, 15 chữ: Má»™t thế kỉ để hiểu Nguyá»…n Æ° ? Ta có cần má»™t thế kỉ đâu mà Äau khổ vì những hoà ng hôn, ta chóng hiểu cái hôn hoà ng của Nguyá»…n Ta yêu những hịch, những Bình Ngô gá»i lòng ra há»a tuyến NhÆ°ng không quên ngá»n lau trắng bên Ä‘Æ°á»ng Kiá»u thổi lại từ xa xÆ°a (Chế Lan Viên, ThÆ¡ văn chá»n lá»c, Sở Thông tin Văn hóa NghÄ©a Bình, 1988). mặt khác, Chế Lan Viên đổi má»›i câu thÆ¡ bảy chữ, sá» dụng ngá»t và nhuyá»…n hÆ¡n kiểu câu thÆ¡ có kiến trúc “duy tân†mà BÃch Khê đã từng thể nghiệm trên thÆ¡ tám chữ (Duy tân): Chỉ má»™t ngà y nữa thôi. Em sẽ Trở vá». Nắng sáng cÅ©ng mong. Cây CÅ©ng nhá»›. Ngõ cÅ©ng chá». Và bÆ°á»›m CÅ©ng thêm mà u trên cánh Ä‘ang bay (Chế Lan Viên, Táºp qua hà ng, in trong táºp Hái theo mùa, NXB Tác phẩm má»›i, 1977) Tuy nhiên, những thể nghiệm “táºp xuống dòngâ€, “táºp qua hà ng†và thà nh công nhÆ° thế nà y không nhiá»u trong thÆ¡ Việt Nam 1946-1975. Dầu sao thì những thể nghiệm của Nguyá»…n Vỹ, BÃch Khê đã tháºt sá»± có Ãch, góp phần tạo nên thà nh công ở Chế Lan Viên. [4] Từ của Nguyá»…n Thanh SÆ¡n dùng khi bà n vỠ“Văn trẻ hôm nayâ€, Má»™t góc nhìn của trà thức, Táºp hai, NXB Trẻ, 2003, tr.389. [5] Äá»™c giả Việt Nam, từ cuối những năm bảy mÆ°Æ¡i, đầu những năm tám mÆ°Æ¡i của thế kỉ trÆ°á»›c, đã tìm đến vá»›i nhiá»u tác phẩm văn há»c dịch, khiến nhà văn trong nÆ°á»›c cà ng hiểu sâu sắc rằng há» không thể sáng tác nhÆ° trÆ°á»›c được nữa: Trăm năm cô Ä‘Æ¡n, Giá» xấu của Marquez; Thao thức của Kron; Qui luáºt của muôn Ä‘á»i của Dumbatze; Lá»±a chá»n, Trò chÆ¡i của Bondarev, Dzamila, Và má»™t ngà y dà i hÆ¡n thế kỉ của Aitmatov, Trái tim chó, Nghệ nhân và Margarita của Bulgakov, Bác sÄ© Zhivago của Pasternak, Những đứa con của phố Arbat của Rybakov, … [6] Văn há»c Ä‘Æ°Æ¡ng đại toà n cầu vá»›i các tác phẩm hiện đại chủ nghÄ©a, háºu hiện đại chủ nghÄ©a cùng vá»›i lý luáºn vá» các trà o lÆ°u, trÆ°á»ng phái văn há»c Ä‘Æ°Æ¡ng đại,… được công chúng văn há»c Ä‘Æ°Æ¡ng đại Việt Nam tiếp nháºn hoặc qua chuyển dịch, hoặc qua nguyên tác đã soi rá»i những ánh sáng má»›i cho quá trình hình thà nh và tÆ°Æ¡ng tác thể loại văn há»c. Văn há»c Việt Nam cÅ©ng được khẳng định thông qua những tác phẩm, tuyển táºp được dịch sang ngoại văn, có mặt ở nhiá»u châu lục. Không kể tác phẩm của các nhà văn nhà thÆ¡ cổ Ä‘iển, hay các tác giả cáºn hiện đại, hiện đại ná»a đầu thế kỉ XX, nhiá»u tác phẩm Ä‘Æ°Æ¡ng đại được chuyển dịch, chẳng hạn: tiểu thuyết Thá»i xa vắng của Lê Lá»±u, MÆ°a mùa hạ của Ma Văn Kháng, Chim én bay của Nguyá»…n Trà Huân được dịch và giá»›i thiệu ở Nháºt Bản; Phố của Chu Lai được dịch và xuất bản ở Pháp: Táºp truyện ngắn Việt Nam gồm 10 truyện của nhiá»u tác giả được dịch và giá»›i thiệu ở Nháºt; táºp truyện ngắn Tình yêu sau chiến tranh – Văn xuôi Việt Nam Ä‘Æ°Æ¡ng đại được dịch và phát hà nh ở Mĩ… NhÆ°ng dÆ°á»ng nhÆ° nhà văn Việt Nam có tác phẩm được dịch ra nhiá»u ngôn ngữ nhất là Nguyá»…n Huy Thiệp: đến nay, truyện của ông đã được dịch ra 10 thứ tiếng: Pháp, Anh, Ã, Thụy Äiển, Äan Mạch, Hà Lan, Äức, Hà n Quốc, Nháºt Bản và Indonesia. Má»™t số tác giả, tác phẩm còn được nháºn giải thưởng có giá trị ở nÆ°á»›c ngoà i. Ná»—i buồn chiến tranh của Bảo Ninh được trao giải của báo The Independent (Anh). Thiên sứ của Phạm Thị Hoà i (được dịch ra sáu thứ tiếng: Anh, Pháp, Tây Ban Nha, Ã, Phần Lan và Äức) đã Ä‘oạt giải “Tiểu thuyết nÆ°á»›c ngoà i hay nhất†của tổ chức Frankfurt Literaturpreis trao tặng hà ng năm cho tiểu thuyết xuất bản tại Äức, v.v. Má»›i đây nhất, tháng 1 năm 2008, Nguyá»…n Huy Thiệp nháºn giải Nonino Risit D’Âur của Ã; 4 tháng trÆ°á»›c đó, chÃnh phủ Pháp ghi nháºn những đóng góp của nhà văn Nguyá»…n Huy Thiệp đối vá»›i hoạt Ä‘á»™ng quảng bá văn hóa trong khuôn khổ khối Pháp ngữ bằng cách trao tặng tác giả TÆ°á»›ng vá» hÆ°u Huân chÆ°Æ¡ng Văn há»c Nghệ thuáºt. [7] Trần Viết Thiện 2007. Văn xuôi Việt Nam 1986 đến nay từ hÆ°á»›ng nhìn tÆ°Æ¡ng tác thể loại, Bình Luáºn văn há»c, Niên giám 2008, Há»™i Nghiên cứu và giảng dạy TP HCM. Văn Hóa Sà i Gòn.  [8] Cao Kim Lan, Lịch sá» trong truyện ngắn Nguyá»…n Huy Thiệp và dấu vết của hệ hình thi pháp Háºu hiện đại, Việnvănhá»c.org.vn online, đăng lại trên Viet-Studies. |